فهرست عناوین
راهنمای علمی و کاربردی حمایت‌های روانی‌اجتماعی در دوران جنگ
(مبتنی بر اصول مددکاری اجتماعی و روانشناختی با تأکید بر ارتقاء تاب‌آوری آحاد جامعه)
مقدمه
حمایت‌های روانی‌اجتماعی (MHPSS) مجموعه‌ای از خدمات و فعالیت‌هاست که با هدف حفظ و ارتقای سلامت روان، تاب‌آوری و رفاه اجتماعی افراد و جوامعِ درگیر بحران انجام می‌شود.
در شرایط جنگ، نیاز به این حمایت‌ها به‌دلیل افزایش ناگهانی استرس، جابه‌جایی اجباری، خشونت و از دست دادن عزیزان به‌طرز چشمگیری رشد می‌کند.
این راهنما با بهره‌گیری از رهنمودهای بین‌المللی IASC (2024)، WHO (2024)، Sphere (2023) و تجربه میدانی متخصصان ایرانی و با هدف انتشار در رسانه تاب‌آوری ایران (talisweb.ir) تدوین شده است.
اصول راهبردی
منشور حقوق‌محور
-
کرامت و حقوق بشر در مرکز همه اقدامات است.
-
مشارکت فعال افراد آسیب‌دیده در تصمیم‌گیری‌ها.
هرم لایه‌ای IASC
-
خدمات پایه و امنیت: آب، غذا، سرپناه، اطلاعات درست.
-
حمایت‌های اجتماعی/خانوادگی: بازسازی شبکه‌های حمایتی، فعالیت‌های اجتماعی.
-
خدمات متمرکز غیرتخصصی: آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، PFA، مشاوره کوتاه‌مدت.
-
خدمات تخصصی: درمان اختلالات روانپزشکی، ارجاع به روانپزشک.
اصول PFA (نگاه، گوش‌دادن، پیوند)
-
آماده‌سازی، مشاهده شرایط، گوش‌دادن فعال، پیوند با منابع موجود.
مراقبت از مراقبین
-
سوپرویژن، چرخش وظایف، برنامه‌های مراقبت از خود.
راهنمای گروه‌های هدف (با تأکید بر تقویت تاب‌آوری فردی و اجتماعی)
کودکان
-
ایجاد فضاهای دوست‌دار کودک و محیط‌های بازی امن.
-
استفاده از بازی‌درمانی، هنر و داستان برای پردازش هیجانات و تقویت تاب‌آوری.
-
حمایت از والدین و آموزش مهارت فرزندپروری در بحران.
-
پیشگیری از استخدام کودک‌سرباز و خدمات بازپیوست.
زنان و دختران
-
تأسیس «فضاهای امن زنان» برای مشاوره و فعالیت‌های گروهی تقویت‌کننده اعتماد به نفس و خودکارآمدی.
-
پروتکل پیشگیری و پاسخ به GBV مطابق راهبرد UNFPA (2023–۲۰۲۵).
-
به‌کارگیری مداخلات توانمندساز اقتصادی و حقوقی در راستای تاب‌آوری پایدار.
سالمندان
-
غربالگری PTSD و افسردگی با ابزارهای کوتاه و فرهنگی‌شده.
-
گروه‌های همیار همسالان جهت کاهش انزوا و بازگردانی نقش اجتماعی سالمندان.
-
دسترس‌پذیری فیزیکی (مسیرها، سرویس‌ها) و اطلاعات درشت‌خط.
-
به‌رسمیت شناختن نقش انتقال تجربه و معنابخشی در ارتقاء تاب‌آوری جمعی.
توانخواهان (افراد دارای معلولیت)
-
اصل «هیچ‌چیز درباره ما بدون ما»؛ مشارکت کامل افراد معلول در برنامه‌ها.
-
ارزیابی و رفع موانع محیطی و ارتباطی؛ طراحی فراگیر برای ارتقاء مشارکت اجتماعی.
-
ارائه خدمات توانبخشی پیوسته و حمایت‌های همتراز روانی‌اجتماعی.
-
هماهنگی با مکانیزم‌های «شمول معلولیت» و سازمان‌های مردم‌نهاد تخصصی برای بازتوانی مبتنی بر تاب‌آوری.
مراحل طراحی و اجرا
-
ارزیابی سریع نیازها (۵–۷ روز نخست) با رویکرد مبتنی بر ظرفیت‌ها.
-
تحلیل ذی‌نفعان و تشکیل کمیته راهبری چندبخشی.
-
طراحی برنامه با اهداف SMART، تمرکز بر تاب‌آوری، و بودجه‌بندی.
-
اجرای آزمایشی و اصلاح مبتنی بر بازخورد.
-
یکپارچه‌سازی با بخش‌های سلامت، آموزش و حمایت اجتماعی.
-
پایش و ارزیابی با شاخص‌های کیفی/کمی Sphere.
ابزارها و منابع عملی
| ابزار | توضیح کوتاه | لینک/منبع |
|---|---|---|
| PFA Field Guide | آموزش حمایت اولیه روانی | WHO, 2024 |
| mhGAP-HIG | درمان اختلالات شایع توسط کارکنان غیرمتخصص | WHO |
| Community-Based Child Protection Toolkit | فعالیت‌های حمایتی کودک‌محور | UNICEF |
| GBV Pocket Guide | راهنمای مداخله ابتدایی در خشونت مبتنی بر جنسیت | UNFPA |
| Inclusive Humanitarian Action Checklist | شمول افراد دارای معلولیت | HI, 2023 |
| Older People Good Practice Guide | خدمات سالمندان | HelpAge, 2024 |
ملاحظات فرهنگی و بومی ایران
-
همکاری با نهادهای محلی (مساجد، هلال‌احمر، گروه‌های داوطلب).
-
به‌کارگیری زبان بومی و تبیین مفاهیم در چارچوب ارزش‌های اسلامی.
-
حساسیت نسبت به برچسب‌زنی و تابوهای مرتبط با سلامت روان و استفاده از مفاهیم تاب‌آوری در روایت‌های بومی.
مراقبت از مراقبین
-
سیاست «۷–۲–۱»: هفت ساعت خواب، دو وعده غذای سالم، یک ساعت فعالیت لذت‌بخش در روز.
-
جلسات تخلیه روانی هفتگی و پشتیبانی همتراز.
-
گنجاندن مؤلفه‌های تاب‌آوری فردی و سازمانی در آموزش‌های ضمن خدمت.
جمع‌بندی
حمایت‌های روانی‌اجتماعی اثربخش در دوران جنگ، نیازمند رویکردی چندلایه، مشارکتی و مبتنی بر شواهد است. دنبال‌کردن اصول مطرح‌شده در این راهنما به مدیران بحران، مددکاران اجتماعی و روانشناسان کمک می‌کند تا از آسیب‌پذیری گروه‌های مختلف بکاهند، تاب‌آوری فردی و جمعی را ارتقا دهند و مسیر بازسازی جامعه را هموار سازند.
منابع منتخب
-
IASC. Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. بازنگری ۲۰۲۴.
-
WHO. Resolution WHA77.6: Strengthening MHPSS Across the Emergency Cycle, ۲۰۲۴.
-
Sphere Project. Sphere Handbook: Humanitarian Charter and Minimum Standards, ویرایش ۲۰۲۳.
-
UNICEF. MHPSS in Emergencies Toolkit, ۲۰۲۴.
-
UNFPA. GBV in Emergencies Strategy 2023–۲۰۲۵, ۲۰۲۳.
-
HelpAge International. MHPSS with Older People in Humanitarian Crises: Good Practice Guide, ۲۰۲۴.
-
Humanity & Inclusion. Always Included: Disability Inclusion in Crises, ۲۰۲۳.
-
WHO. Psychological First Aid: Guide for Field Workers, بازویرایش ۲۰۲۴.
