تاب آوری در بلایا | Resilience in Disaster

تاب آوری در بلایا: طی دهه های گذشته  همواره شاهد افزایش در میزان و شدت وقوع بلایای طبیعی از قبیل زلزله،  خشکسالی، سیل و طوفانهای مهیب  بوده ایم.

تأثیرات فاجعه ها بر توسعه، فقر و آسیب پذیری منجر به درخواست جهانی جهت بهبود و ارتقاء تاب آوری در بلایا  شده است که به معنی افزایش و بهبود ظرفیت خانواده ها، اجتماعات و کشورها برای مقابله و انطباق با شوک ها و تنش های مرتبط با مخاطرات طبیعی است. شواهد جدید نشان می دهد که تاب آوری فاجعه در نجات جان انسانها و حمایت از زیرساختها، زندگانی بشر، سیستم­های حمایتی و محیط زیست موثر قلمداد شده است و هم چنین ساخت و ایجاد تاب­ آوری در بلایا (آوردن و یا القاء این مفهوم در زندگانی فردی و جمعی بشر) بسیار کارآمد و موثر و پایدارتر از خود ترکیب فعلی و حال حاضر امداد و نجات و کمک­های بین المللی پیرامون بلایا و فاجعه ها محسوب می­ شود. در حالی که واژه شناسی و واژه پردازی پیرامون این موضوع به طور نسبی محدود و جدید می­باشد و بحث درباره آن نیز همواره وجود داشته است اما با این وجود این مفهوم در چارچوب­های سیاست گذاری جهانی برای اقدامات بشر دوستانه نهادینه شده است. در شرایط عملی، تاب­ آوری نه جایگزینی برای مداخله و نه یک پارادایم جدید است که به طور خاص مورد توجه قرارگیرد، اما مولفه مهمی از رویکرد جامع نگر و کل نگر برای کاهش تأثیر بلایا بر آسیب‌پذیرترین افراد است.

تاب آوری در بلایا

تاب آوری فاجعه چیست؟

تاب ­آوری فاجعه، توانایی افراد، جوامع، سازمان­ها و دولت­ها برای انطباق و سازگاری با مخاطرات، شوک­ها، تنش ها و بازگشت موفقیت آمیز از آنها  بدون در نظر گرفتن چشم انداز دراز مدت برای رشد و توسعه محسوب می­شود. مطابق با  چارچوب عملیاتی اقدامات هیوگو تاب­ آوری فاجعه به میزان توانمندی که افراد، جوامع و سازمانهای عمومی و اختصاصی قادر به سازماندهی خودشان برای یادگیری از فاجعه­ های قبلی و نیز برای کاهش ریسک­ های آنها در سطوح بین المللی، منطقه ای، ملی و محلی  برای موارد آینده بستگی دارد.

تاب­ آوری فاجعه بخشی از یک مفهوم گسترده تر پیرامون تاب­ آوری محسوب می­شود؛ یعنی توانایی افراد، جوامع و دولت­ها و نهادهای آنها  برای جذب و احیا و بازگشت موفقیت آمیز از ضربات و تنش های شدید می­باشد. در حالی که تطبیق و سازگاری مثبت با آن ساختارها و نیز انتقال ساختارها و وسایل و ابزارهای معیشت زندگی در هنگام مواجهه با تغییرات طولانی مدت و شرایط عدم قطعیت و اطمینان هم وجود دارد.

به لحاظ مفهومی، آسیب پذیری و انعطاف پذیری فاجعه با هم مرتبط هستند. بعضی از نویسندگان آسیب پذیری را به عنوان نقطه مقابل تاب­ آوری فاجعه در نظر می­گیرند، در حالی که دیگران آسیب پذیری را به عنوان فاکتور خطر و تاب آوری فاجعه را به عنوان ظرفیت برای نشان دادن واکنش تلقی می­ نمایند. مرکز توسعه بین الملل چارچوب عملیاتی تاب­ آوری فاجعه را به صورت زیر نشان می­دهد.

۱ـ حوزه تاب آوری: چه تاب­ آوری به عنوان گروه اجتماعی، نظام­های اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی، حوزه زیست محیطی یا نهادی در حال تکوین یا ساخت است.

۲ـ عوامل ایجاد آشفتگی و اختلال: با چه عواملی گروه یا نهاد قصد دارد به تاب آوری  برسد. این عوامل عبارت اند از:

ـ مخاطرات طبیعی شوک­ آور (از قبیل رخدادهایی شبیه به موارد مرتبط با تناقضات و تعارضات یا بلایا و فاجعه های طبیعی)

ـ عوامل تنش زا یا استرس آوری (روندها وگرایشهای طولانی مدت شبیه به کاهش و اتلاف منابع، شهرسازی یا تغییرات اقلیمی).

۳ـ ظرفیت  مواجهه و مقابله:

ـ توانایی یک سیستم یا فرآیند برای مواجهه و مقابله با شوک یا استرس بستگی به قرار گرفتن در مواجهه با آن عامل دارد (میزان آن شوک یا استرس مورد نظر)

ـ حساسیت (درجه ای است که سیستم تحت تاثیر آن قرار می­گیرد یا به آن پاسخ خواهد داد با توجه به شوک یا استرس مورد نظر)

ـ ظرفیت سازگاری و تطبیق ( به چه میزان مناسبی می­تواند به آن اختلال یا آسیب در سطح متوسط مقابله کند، یا به چه میزان متناسبی بهره گیری و استفاده از فرصت­های مورد نظر و مقابله یا مواجهه با پیامدها و برآیندهای مرتبط با  تحول و دگرگونی را دارد).

۴ـ واکنش: طیف وسیعی از واکنش ­ها امکان پذیر است، از جمله:

ـ بازگشت یا برگشت به وضع سابق در حالت بهتر و مناسب تر، در جایی که شاهد  افزایش ظرفیت­ها می­گردیم، هم چنین مواجهه با آن عامل شوک یا استرس نیز، کاهش می­یابد و سیستم بیشتر قادر به مقابله با شوک­ها و استرس­های آینده می­گردد.

ـ بازگشت یا برگشت به وضع سابق تا جایی که شرایط گذشته یا ماسبق وجود دارد.

ـ احیا و بازیابی اما بدتر از وضعیت  قبل، به معنی این که ظرفیت­ها کاهش می­یابد.

ـ در بدترین حالت و وضعیت، آن سیستم یا سامانه  فرو می­ریزد، و منجر به کاهش فاجعه آمیز ظرفیت برای مقابله با تبعات و اثرات در آینده می­شود.

تاب­ آوری در مقابل فاجعه هم به عنوان یک نتیجه و هم به عنوان یک فرایند توصیف شده است. فعالیتهایی که بر روی نتیجه متمرکز هستند (نتیجه گرا)، تمایل دارند که رویکردهای واکنش پذیری بالا به پایین را اتخاذ نمایند که می­تواند به نفع و به سود  وضعیت موجود باشد و ترجیح می دهد از نابرابری­هایی برخاسته یا ناشی از ناامنی و فاجعه روی گردان شده و به آنها توجه ننمایند. به عنوان یک فرایند، ساخت و ایجاد  تاب­ آوری در مقابل فاجعه­ ها و بلایا حمایت از ظرفیت­ها و توانمندیها­ی افراد، جوامع و دولت­ها را برای تطبیق و سازگاری از طریق دارایی­ها و سرمایه­ ها که در ارتباط با بافتار یا حوزه مرتبط با آنها می­باشند را نیز در پی دارد. برای برخی این به طور غیرمستقیم به منزله ارتقاء و بهبود حقوق افراد می­باشد و نیز نابرابریهای اجتماعی، اقتصادی و جنسیتی و زیست محیطی که مخل وضعیت آسیب پذیری می­باشند را هم مورد توجه قرار می­دهند.

شواهد نشان می‌دهد که ابزارها و رویکردهای زیر می‌تواند برای ایجاد تاب­آوری فاجعه مفید باشد:

 تجزیه و تحلیل و اندازه‌گیری تاب­ آوری:

ـ  تعدادی از ابزارها در دسترس هستند، از جمله چارچوب مرکز توسعه بین الملل DFID که ارتباط نوع مواجهه و حساسیت و  ظرفیت انطباقی را تعیین می­کند.

ـ شاخصهای توویگ ۲۰۰۹ که برای حاکمیت و یا ارائه دستور و مصوبات، ارزیابی ریسک، دانش، مدیریت خطر و کاهش میزان آسیب پذیری و آمادگی و واکنش در برابر بلایا به کار می رود.

 حمایت از محیط توانمند و اقدامات دولت­ها و سیستم حاکمیتی:

تاب ­آوری در مقابل بلایا زمانی می‌تواند تشدید و تقویت شود که دولت‌ها رویکرد چند سطحی و چندگانه و هم چنین رویکردهای ذینفعان سهامدار را برای مدیریت ریسک اتخاذ نمایند. تعامل مداخلاتی که در مقیاس‌های مختلف و سطوح گوناگون رخ می‌دهند، ضرورت آنها اثبات شده و حتمی محسوب می­شود. سیاست‌های ملی نیازمند حمایت برای  دسترسی عادلانه به منابع، مدیریت قوی ریسک، برنامه‌های بلند مدت برای تاب­ آوری و حمایت از منافع جمعیت‌های در معرض خطر می­باشد.

حمایت از ظرفیت‌های انطباقی و تطبیقی:

تجارب نشان می‌دهد که افراد حرفه‌ای مداخله گر می‌توانند از تاب­ آوری فاجعه در جوامع با بیشترین میزان کسب موفقیت استفاده کنند هنگامی که مداخلات را در زمینه‌ها و بافتارهای محلی و منطقه ای انجام می‌دهند و مشارکت معنادار گروه‌های در معرض خطر را تضمین می‌نمایند و جریان­های رایج در ارتباط با جنسیت­ها را در برنامه‌­ریزی لحاظ می­ نمایند. مشارکت اجتماعی می‌تواند چالش برانگیز بوده و نیازمند ادراک هوشیارانه از فرصت‌ها و خطرات تهدید کننده برای گروه‌های اجتماعی ضعیف تر و کمتر قدرتمند باشد.

سازگاری و تطبیق با بافتارهای مختلف اجتماعی: انواع مختلف بحرانها چالش‌ها و فرصت‌های مختلفی برای مداخله را درگیر می­ نمایند. با این حال، عوامل مشترکی که تاب ­آوری را ارتقا و بهبود می­بخشند شامل حاکمیت خوب و مناسب، برابری جنسیتی و تعامل با طیف وسیعی از گروه‌های اجتماعی، حل و فصل اختلاف و تعارضات، تنوع و تکثر نوع زندگی­ها ونوع معیشت، و دسترسی به زیرساخت ها و خدمات عمومی می­باشند.

 تأمین مالی حوزه  تاب­ آوری:

طیف وسیعی از مکانیسم‌های تاب آور و انعطاف پذیر در حوزه تأمین مالی برای حمایت قبل، حین و بعد از حوادث و بلایا وجود دارد از قبیل: بیمه­ ها، استقراض (درخواست وجوه و وام و دیگراشکال تأمین مالی)، بودجه‌های اختصاصی خاص و اهدایی، وجوه ارسالی و دیگر کمک­ها یا اعانه­ های سالیانه.

این مکانیسم ها می­ توانند سودمند و مفید باشند و کارآمدی وکارایی متناسب و متناظر آنها هم بنا به نوع بافتار و حوزه تحت پوشش و هدف می­تواند متفاوت باشد.

مزایا و منافع مرتبط با تاب­ آوری در مقابل فاجعه­ ها

ـ نجات زندگی انسان ها

ـ حمایت و حفاظت از زیر ساخت ها و زندگی انسان ها

ـ حمایت و حفاظت از  سامانه های اجتماعی

ـ حمایت از محیط زیست

ـ حمایت از تاب آوری گسترده در حوزه های تعارضات و تناقضات خشونت آمیز با میزان آسیب پذیری در سطح بالا

تمرکز و هدف حوزه تاب­ آوری می­تواند واکنشها را در مقابل خطرات و بلایا افزایش دهد در  حالی که یک توجه کل نگر یا جامع نگر پیرامون خطرات و حوادث، مواجه ­ها، میزان آسیب پذیری و ظرفیت­ها را نیز دارد. برنامه­ ریزی در خصوص تاب­ آوری در مقابل فاجعه ها و بلایا در وهله اول برای نجات جان انسانها می­باشد. در حالی که زیر ساختها، زندگی و معیشت، نظام­های اجتماعی و نیز محیط زیست را هم مورد حمایت و حفاظت قرار می­دهد. ساخت تاب­ آوری در مقابل خطرات طبیعی می­تواند اثرات مثبت گسترده ای در وضعیت­های حساس و آسیب پذیر و تعارضات و تناقضات خشونت آمیز  داشته باشد. شواهد مربوط به کشورهای مختلف تاثیرات بالقوه تاب­آوری در مقابله با بلایا و فاجعه ها را نشان می دهد.

ترجمه و گردآوری: فاطمه محمدی؛ مددکار اجتماعی
منبع: برگرفته از سری کتابهای در پیش روی وبسایت مددکاران اجتماعی ایرانیان در حوزه  تاب آوری