ضرورت تأسیس سازمان ملی تاب‌آوری ایران

ضرورت تأسیس سازمان ملی تاب‌آوری ایران: راهبردی نوین برای مقابله با تهدیدات پیچیده و تقویت پایداری ملی

مقدمه: تاب‌آوری ملی در چشم‌انداز تهدیدات نوین

تاب‌آوری ملی، مفهومی حیاتی در عصر حاضر، به توانایی یک کشور در مواجهه با چالش‌ها و بحران‌ها، حفظ ثبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، و بازسازی سریع و حتی پیشرفت پس از وقوع حوادث غیرمترقبه اطلاق می‌شود.۱ این توانایی فراتر از صرف مقاومت یا بازیابی است و شامل ظرفیت جذب شوک‌ها، تطبیق با تغییرات سریع، و تداوم کارکرد بدون از دست دادن کارایی اصلی سیستم است.۳ در حقیقت، تاب‌آوری نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری، سازگاری و توانایی مقابله یک سیستم یا جامعه سیاسی در برابر اختلالات موقت یا دائمی است.۳ این دیدگاه جامع، تاب‌آوری را نه یک وضعیت ایستا، بلکه فرآیندی پویا و چندبعدی برای پیش‌بینی، انطباق و تحول در نظر می‌گیرد. این رویکرد، لزوم حرکت از مدیریت صرف بحران به سمت ایجاد ظرفیت‌های پایدار برای رشد و بهبود مستمر را برجسته می‌سازد.

ابعاد کلیدی تاب‌آوری ملی شامل جنبه‌های مختلفی است که هر یک مؤلفه‌های حیاتی خود را دارند:

• تاب‌آوری اقتصادی: به توانایی یک کشور در حفظ رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال در شرایط بحرانی اشاره دارد. کشورهای تاب‌آور با تنوع‌بخشی به منابع درآمدی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تقویت بخش خصوصی، تأثیرات منفی بحران‌ها را کاهش داده و به سرعت به حالت عادی بازمی‌گردند.۱
• تاب‌آوری اجتماعی: به انسجام اجتماعی و همبستگی میان اقشار مختلف جامعه مربوط می‌شود. جوامع تاب‌آور معمولاً دارای نهادهای مدنی قوی، سیستم‌های حمایتی مؤثر و فرهنگ همکاری هستند. آموزش و پرورش نیز نقش مهمی در تقویت این بعد ایفا می‌کند.۱
• تاب‌آوری سیاسی: به توانایی یک کشور در حفظ ثبات سیاسی و مدیریت بحران‌ها گفته می‌شود. کشورهای دارای نهادهای دموکراتیک قوی، شفافیت در حکمرانی و مشارکت شهروندان، در برابر بحران‌ها مقاوم‌تر هستند.۱
• تاب‌آوری زیرساختی: زیرساخت‌های فیزیکی مانند حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات نقش اساسی در تاب‌آوری ملی دارند. کشورهای با زیرساخت‌های پیشرفته می‌توانند بهتر از بحران‌ها عبور کرده و خدمات ضروری را به سرعت ارائه دهند.۱
• تاب‌آوری روانی: به توانایی افراد در سازگاری با چالش‌ها، حفظ سلامت روان و بازگشت به شرایط اولیه یا بهتر پس از ضربه و آسیب‌های روانی اشاره دارد.۷ این بعد، قدرت ملی را نه صرفاً بر اساس ظرفیت نظامی، بلکه از طریق جنبه‌های سیاسی-روان‌شناختی ارزیابی می‌کند.۹

اهمیت فزاینده تاب‌آوری در محیط ژئوپلیتیک کنونی

دنیای امروز با تهدیدات متنوع و پیچیده‌ای روبروست که شامل تغییرات اقلیمی، بحران‌های اقتصادی، جنگ‌ها، بیماری‌های همه‌گیر و تهدیدات امنیتی (مانند حملات سایبری و عملیات خرابکارانه) می‌شود. این گستره و پیچیدگی تهدیدات، اهمیت تاب‌آوری ملی را دوچندان کرده است.۲ ماهیت تهدیدات از درگیری‌های نظامی سنتی به سمت جنگ‌های ترکیبی (Hybrid Warfare) تغییر یافته که ابعاد سایبری، اقتصادی، اجتماعی و اطلاعاتی را در بر می‌گیرد.۱۱ این تحول، لزوم اتخاذ یک راهبرد جامع و چندلایه برای تاب‌آوری را ضروری می‌سازد که بتواند به طیف وسیعی از مخاطرات، از بلایای طبیعی گرفته تا جنگ‌های سایبری پیچیده و فشارهای اقتصادی، پاسخ دهد. این نیازمندی، رویکرد “همه مخاطرات” (All-Hazards) و “کل جامعه” (Whole-of-Society) را برای مقابله مؤثر با تهدیدات، به یک اصل بنیادین تبدیل می‌کند. در نتیجه، برنامه‌ریزی برای تاب‌آوری دیگر صرفاً یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای حفظ امنیت و پایداری ملی محسوب می‌شود.

ضرورت پرداختن به تاب‌آوری در ایران با توجه به سیاست‌های کلان

در ایران، سیاست‌های کلی نظام در مورد پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه، بر افزایش آموزش و آگاهی عمومی، گسترش و تقویت مطالعات علمی و پژوهشی، و ایجاد مدیریت واحد با تعیین رئیس‌جمهور برای آمادگی دائمی و اقدام مؤثر در دوره بحران تأکید دارد.۱۳ شورای عالی امنیت ملی نیز به عنوان مهم‌ترین نهاد تصمیم‌گیری در سیاست خارجی و امور دفاعی و امنیتی کشور، وظیفه تعیین سیاست‌های دفاعی-امنیتی، هماهنگ‌سازی فعالیت‌های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط با تدابیر کلی دفاعی-امنیتی، و بهره‌گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی را بر عهده دارد.۱۵ این اسناد بالادستی نشان‌دهنده بستری قانونی و اراده‌ای در سطح کلان برای توسعه تاب‌آوری است. با این حال، تحلیل‌ها نشان می‌دهد که با وجود این سیاست‌ها و قوانین، در عمل، شکاف‌های قابل توجهی در اجرای آن‌ها و هماهنگی بین نهادهای مختلف وجود دارد.۱۶ این وضعیت، نیاز به یک نهاد اجرایی قدرتمند و متمرکز را برای ترجمه این سیاست‌های کلان به برنامه‌های عملیاتی و هماهنگ در سطح ملی بیش از پیش نمایان می‌سازد.

جدول ۱: ابعاد تاب‌آوری ملی و مؤلفه‌های کلیدی آن

تحلیل خلاءها و آسیب‌پذیری‌ها: درس‌هایی از جنگ دوازده‌روزه

تجربه جنگ دوازده‌روزه اخیر با رژیم صهیونیستی، به مثابه یک آزمون عملی، نقاط ضعف و خلاءهای قابل توجهی را در ساختار تاب‌آوری ملی ایران آشکار ساخت. این رویداد، که با حملات گسترده در ابعاد مختلف همراه بود، نشان داد که علیرغم توانمندی‌های بالقوه، کشور در برخی حوزه‌ها با آسیب‌پذیری‌های جدی مواجه است.

آسیب‌پذیری‌های زیرساختی (سایبری، بانکی، ارتباطی، انرژی)

جنگ دوازده‌روزه، ابعاد تازه‌ای از آسیب‌پذیری زیرساخت‌های حیاتی کشور را نمایان کرد. حملات سایبری گسترده به زیرساخت‌های بانکی، ارتباطی و انرژی، منجر به اختلال در خدمات حیاتی و خسارات مالی قابل توجهی شد.۲۲ به عنوان مثال، اختلال در اینترنت در ساعات ابتدایی جنگ، و حمله سایبری از نوع DDOS به زیرساخت‌های بانک سپه که منجر به اختلال در خدمات اینترنت‌بانک، همراه‌بانک و خودپردازها شد، نمونه‌های بارز این آسیب‌پذیری‌ها هستند.۲۲ این حملات نشان داد که ادعای آمادگی در برابر تهدیدات ترکیبی، در عمل به طور کامل محقق نشده است.۲۲

این حوادث تأکید می‌کنند که زیرساخت‌های حیاتی، به‌ویژه سیستم‌های دیجیتال و سایبر-فیزیکی، به شدت به یکدیگر وابسته هستند.۲۴ اختلال در یک بخش می‌تواند به سرعت به سایر بخش‌ها سرایت کرده و منجر به آسیب‌های آبشاری و گسترده در سطح جامعه شود. به عنوان مثال، قطع برق می‌تواند به قطع آب و تلفن منجر شده و نارضایتی عمومی را در پی داشته باشد.۲۴ این وابستگی‌های متقابل، نیاز به یک راهبرد تاب‌آوری را برجسته می‌سازد که صرفاً بر مقاوم‌سازی اجزای منفرد تمرکز نکند، بلکه به درک و مدیریت دقیق این وابستگی‌ها در کل شبکه زیرساخت‌های ملی بپردازد. این امر مستلزم برنامه‌ریزی جامع و فرابخشی است که نه تنها جنبه‌های فنی، بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از اختلالات زیرساختی را نیز در نظر بگیرد.

چالش‌های هماهنگی و مدیریت بحران در ساختارهای موجود

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که سازمان مدیریت بحران کشور، علیرغم تصویب قانون در سال ۱۳۸۶ و ۱۳۹۸، با ضعف‌های مالی، مدیریتی، اطلاعاتی و ارتباطی مواجه بوده و بخش اعظمی از قانون اجرایی نشده است.۱۶ این عدم اجرا، نه تنها در مورد قانون فعلی، بلکه در مورد قوانین پیشین این حوزه نیز صادق بوده است.۱۶ ناهماهنگی میان دستگاه‌ها، نبود برنامه‌های راهبردی جامع، فقدان اعتبارات مناسب و کافی، و ضعف بدنه کارشناسی و مدیریتی متخصص، از مشکلات اصلی نظام مدیریت بحران در ایران است.۲۶ این وضعیت نشان می‌دهد که مشکل فراتر از صرف وجود یک سازمان است و به مسائل عمیق‌تر سیستمی مانند بوروکراسی، عدم اراده سیاسی و پاسخگویی ناکافی بازمی‌گردد.

نبود یک نقشه راه جامع برای کاهش خطر بلایا، ضعف در کار گروهی و هماهنگی بین‌سازمانی، و عدم بهره‌گیری منسجم از مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در مدیریت بحران، از دیگر چالش‌های جدی است.۲۸ این ناهماهنگی‌ها می‌تواند منجر به ناکارآمدی در مدیریت بحران‌ها و کاهش تاب‌آوری ملی شود.۲۹ برای مثال، در حادثه پلاسکو، عدم هماهنگی لازم با سازمان آتش‌نشانی برای تجمع نکردن مردم، به تشدید بحران کمک کرد.۲۸ این امر نشان می‌دهد که صرف ایجاد یک سازمان جدید بدون پرداختن به این مسائل ساختاری و فرهنگی، ممکن است به نتایج مشابهی منجر شود. یک سازمان ملی تاب‌آوری باید با مکانیزم‌های قوی برای اجرا، همکاری فرابخشی، و ارزیابی عملکرد، طراحی شود تا بتواند بر این موانع غلبه کند.

خلاءهای آمادگی عمومی و روانی جامعه

جنگ دوازده‌روزه و اخبار مربوط به آن، تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدتی بر سلامت روان جامعه، از جمله اضطراب، بی‌خوابی، تحریک‌پذیری و کاهش تمرکز داشته است.۲۱ این تأثیرات، به‌ویژه بر گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان و سالمندان، شدیدتر بوده است.۲۱ ترومای تاریخی ناشی از جنگ ایران و عراق و حملات شیمیایی، حساسیت روانی جامعه را در برابر بحران‌ها افزایش داده است.۲۱ این وضعیت نشان می‌دهد که تاب‌آوری ملی صرفاً به زیرساخت‌های فیزیکی یا توان نظامی محدود نمی‌شود، بلکه به شدت به پایداری روانی و اجتماعی جامعه وابسته است.

علاوه بر این، نبود یک رسانه اطلاع‌رسان به موقع و فراگیر در زمان بحران، می‌تواند منجر به بروز استرس‌های اجتماعی، فشارهای روانی و ناهماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌ربط شود و بحران‌ها را تشدید کند.۲۸ این فقدان شفافیت و اطلاع‌رسانی صحیح، حس ناامنی را در جامعه تقویت می‌کند.۲۱ بنابراین، یک سازمان ملی تاب‌آوری باید برنامه‌های جامعی برای تقویت تاب‌آوری روانی جامعه، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و ارائه خدمات مشاوره روان‌شناختی در شرایط بحرانی داشته باشد.۲۱ این رویکرد باید شامل اطلاع‌رسانی دقیق و به موقع باشد تا از تشدید بحران‌های روانی جلوگیری کند و حس همبستگی و امید را در جامعه تقویت نماید.۲۱

انتقادات و نقاط ضعف عملکرد نهادهای فعلی (مانند سازمان پدافند غیرعامل و مدیریت بحران کشور)

سازمان پدافند غیرعامل، که قرار بود سپری ملی در برابر تهدیدات غیرمستقیم و بدون سلاح باشد، در جنگ دوازده‌روزه متهم به غیبت در بحران و ناکارآمدی در پاسخ به تهدیدات نوین، به‌ویژه حملات سایبری و نفوذ ریزپرنده‌ها، شده است.۲۲ گزارش‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از نهادها یا از اجرای الزامات پدافند غیرعامل سرباز زده‌اند یا واحدهای نمادین ایجاد کرده‌اند.۲۲ این وضعیت، ناشی از عدم وجود اقتدار لازم برای اجرایی شدن تصمیمات کلان، ناهماهنگی میان دستگاه‌ها، و ضعف بدنه کارشناسی و مدیریتی متخصص در این حوزه است.۲۷

انتقادات عمومی و کارشناسی به عملکرد این سازمان، نشان‌دهنده فقدان شفافیت در مأموریت‌ها، عدم کفایت اختیارات اجرایی و ضعف در مکانیزم‌های پاسخگویی است.۲۲ این امر به جای اقدام مؤثر، به “تمرکز بر شعار و عقب‌نشینی عملی در بحران” منجر شده است.۲۳ همچنین، ضعف در زیرساخت‌های لازم مدیریت شهری و روستایی و عدم بهره‌گیری منسجم از مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد، از دیگر نقاط ضعف در سیستم مدیریت بحران فعلی است.۲۸ این مشکلات، لزوم بازنگری اساسی در ساختار و مأموریت‌های نهادهای موجود و ایجاد یک سازمان با اختیارات و مسئولیت‌های روشن‌تر را برای تقویت تاب‌آوری ملی، بیش از پیش نمایان می‌سازد.

جدول ۲: خلاءها و آسیب‌پذیری‌های شناسایی‌شده در جنگ دوازده‌روزه

توانمندی‌های بالقوه ملی: بستری برای تقویت تاب‌آوری

جمهوری اسلامی ایران، علیرغم چالش‌ها و آسیب‌پذیری‌های شناسایی شده، از توانمندی‌ها و پتانسیل‌های قابل توجهی در ابعاد مختلف برخوردار است که می‌تواند به عنوان بستری مستحکم برای تقویت تاب‌آوری ملی مورد استفاده قرار گیرد. بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها، کلید تبدیل تهدیدات به فرصت‌ها و افزایش پایداری کشور در برابر بحران‌های آینده است.

ظرفیت‌های دفاعی و نظامی بومی

ایران دارای توانمندی‌های چشمگیری در تولید بومی تجهیزات دفاعی و نظامی است که شامل موشک‌های بالستیک و کروز، پهپادها، سامانه‌های پدافند هوایی، و انواع ادوات نیروی زمینی و دریایی می‌شود.۳۲ برخی از این فناوری‌ها، مانند پهپادها، در سطح جهانی پیشرفته محسوب می‌شوند و ایران را در میان چهار کشور برتر دنیا در این زمینه قرار داده است.۳۳ قابلیت ذخیره‌سازی موشک‌ها در دل کوه‌ها و عمق زمین، یک مزیت استراتژیک در حوزه پدافند غیرعامل ایجاد می‌کند که آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر حملات کاهش می‌دهد.۳۳ این توانمندی‌های بومی، نه تنها یک قدرت بازدارنده مؤثر در برابر تهدیدات خارجی محسوب می‌شوند، بلکه می‌توانند به عنوان یک لایه حیاتی از تاب‌آوری ملی عمل کنند. قدرت دفاعی و توانایی بومی‌سازی تجهیزات نظامی، ستون فقرات امنیت ملی را تشکیل می‌دهد و در شرایط بحرانی، امکان حفظ استقلال و تداوم کارکرد دولت را فراهم می‌آورد. این ظرفیت، پایه محکمی برای هرگونه راهبرد جامع تاب‌آوری ملی است، زیرا توانایی دفع تهدیدات مستقیم، پیش‌شرط هرگونه پایداری در سایر ابعاد است.

پتانسیل‌های صنعتی، تولیدی و دانش‌بنیان

بخش صنعتی و تولیدی ایران، علیرغم چالش‌هایی نظیر ناترازی انرژی و مسائل ارزی، ظرفیت قابل توجهی برای بازسازی و تداوم تولید در شرایط بحرانی دارد.۳۴ در جنگ دوازده‌روزه، دولت با مشارکت بخش خصوصی، طرح «حمایت از تولید» را برای تاب‌آوری صنایع و استمرار تولید با تنفس سه‌ماهه در حوزه تسهیلات کلید زد که نشان‌دهنده توانایی بسیج ظرفیت‌های اقتصادی است.۳۴ علاوه بر این، شرکت‌های دانش‌بنیان نقش فزاینده‌ای در افزایش تاب‌آوری صنعت، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند نگهداری و تعمیرات هوانوردی، ایفا می‌کنند.۳۵ این شرکت‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، کلان‌داده و اینترنت اشیاء، می‌توانند به بهینه‌سازی فرآیندها، تصمیم‌گیری داده‌محور و نوآوری در خدمات کمک کرده و به عنوان موتور محرکه تاب‌آوری دولت و اقتصاد عمل کنند.۳۶ این توانمندی‌ها، امکان ایجاد تنوع اقتصادی، افزایش بهره‌وری و جذب سرمایه‌گذاری را فراهم می‌آورند که همگی به تقویت تاب‌آوری اقتصادی کشور کمک می‌کنند.۳۶ توسعه این بخش‌ها، راهبردی کلیدی برای کاهش وابستگی به منابع خارجی و افزایش خودکفایی در مواجهه با شوک‌های اقتصادی و تحریم‌ها است.

سرمایه انسانی و نقش نیروهای مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد

ایران از سرمایه انسانی غنی و نیروی جوان قابل توجهی برخوردار است که می‌تواند در تقویت تاب‌آوری ملی نقش محوری ایفا کند.۳۷ بسیج، به عنوان یک تفکر عمیق دینی و نماد تحقق ظرفیت‌های مردمی، همواره در امتحانات سخت یار و یاور مردم و نظام بوده و رکن ارتقای تاب‌آوری ملی و موتور محرکه کشور در دستیابی به راهبرد «ایران قوی» محسوب می‌شود.۱۲ سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOs) نیز به عنوان نهادهای غیرانتفاعی و مستقل از دولت، نقش حیاتی در تاب‌آوری اجتماعی ایفا می‌کنند. این سازمان‌ها با بسیج جوامع محلی، ترویج آگاهی، تسهیلگری در زمان بحران‌ها، و جذب سرمایه‌های اجتماعی، به تقویت انسجام اجتماعی و همکاری میان اعضای جامعه کمک می‌کنند.۳۹ وجود ۲۲۰ هزار سازمان و تشکل مردم‌نهاد ثبت شده در کشور، که نیمی از آن‌ها فعال هستند و ۸۵ درصدشان در حوزه فرهنگی و اجتماعی فعالیت می‌کنند، نشان‌دهنده ظرفیت عظیم مردمی است.۳۹ این سرمایه اجتماعی و مشارکت عمومی، نه تنها اثربخشی پاسخ به بحران‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه حس تعلق و مسئولیت‌پذیری جمعی را تقویت کرده و پایه‌های تاب‌آوری پایدار را بنا می‌نهد.

منابع طبیعی و پتانسیل‌های اقتصادی (از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر)

ایران با داشتن منابع طبیعی متنوع مانند نفت، گاز، و زمین‌های حاصلخیز، ظرفیت‌های بالایی برای توسعه تاب‌آوری دارد.۴۲ استفاده بهینه از این منابع، به ویژه در زمان بحران، می‌تواند به کاهش آسیب‌ها و تقویت رفاه عمومی کمک کند.۴۲ در بخش کشاورزی، علیرغم چالش‌ها، امنیت غذایی در شرایط سخت جنگ حفظ شد و هیچ کمبودی در مواد غذایی کشور احساس نشد.۴۳ این امر نشان‌دهنده پتانسیل خودکفایی در محصولات راهبردی کشاورزی است.۴۴ علاوه بر این، ایران پتانسیل فراوانی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی بادی (۴۹ هزار مگاوات) و برق‌آبی (۲۳۰۰۰ تا ۴۲۰۰۰ مگاوات)، دارد.۴۵ توسعه این منابع، نه تنها به امنیت انرژی در برابر تحریم‌ها و کاهش منابع فسیلی کمک می‌کند، بلکه پایداری زیست‌محیطی را نیز افزایش می‌دهد.۴۶ این تنوع در منابع، یک مزیت استراتژیک برای تقویت تاب‌آوری اقتصادی و زیست‌محیطی کشور محسوب می‌شود.

تخصص علمی و دانشگاهی در حوزه مدیریت بحران و تاب‌آوری

ایران از تخصص علمی و دانشگاهی قابل توجهی در حوزه مدیریت بحران و تاب‌آوری برخوردار است. دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی متعددی در این زمینه فعالیت دارند.۴۷ برای مثال، دانشگاه علم و صنعت ایران دارای “کلینیک صنعتی ریسک” است که با هدف شناسایی ریسک‌ها، تشخیص آسیب‌ها و ارائه راهکار برای مصون‌سازی صنایع و آماده‌سازی مدیریت بحران تأسیس شده است.۴۹ همچنین، پژوهشکده سوانح طبیعی دارای “مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری” است که به توسعه دانش و تفکر تاب‌آوری شهری می‌پردازد.۵۰ در حوزه پزشکی و درمانی نیز، گسترش رشته‌های فوریت‌های پزشکی تا مقطع دکترا و وجود مراکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی، نشان‌دهنده توانمندی‌های علمی و عملی در این بخش است.۵۱ این ظرفیت علمی و پژوهشی، بستر مناسبی برای تدوین راهبردهای مبتنی بر شواهد، توسعه فناوری‌های بومی و تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه تاب‌آوری ملی فراهم می‌آورد. این توانمندی‌ها، امکان تدوین سیاست‌های دقیق و اجرای برنامه‌های مؤثر را بر پایه دانش روز فراهم می‌کند و از این طریق، به تقویت تاب‌آوری در ابعاد مختلف کمک شایانی می‌نماید.

جدول ۳: توانمندی‌های بالقوه ملی ایران برای تقویت تاب‌آوری

سازمان ملی تاب‌آوری ایران: اهداف، کارکردها و ساختار پیشنهادی

با توجه به آسیب‌پذیری‌های شناسایی‌شده و توانمندی‌های بالقوه ملی، تأسیس یک سازمان ملی تاب‌آوری در ایران می‌تواند گامی بنیادین برای ارتقای پایداری کشور در برابر تهدیدات پیچیده باشد. این سازمان، با رویکردی جامع و فرابخشی، می‌تواند نقش محوری در هماهنگ‌سازی و یکپارچه‌سازی تلاش‌های ملی ایفا کند.

مفهوم و ویژگی‌های سازمان تاب‌آور در ادبیات جهانی

در ادبیات مدیریت بحران و تاب‌آوری سازمانی، یک سازمان تاب‌آور به توانایی پیش‌بینی، آمادگی و پاسخگویی به تغییرات مستمر محیط و همچنین ظرفیت انطباق با مشکلات و بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده در محیط متغیر اطلاق می‌شود.۵۶ چنین سازمان‌هایی، نه تنها در برابر بحران‌ها ایستادگی می‌کنند، بلکه توانایی تطبیق، یادگیری و حتی رشد در دل بحران را نیز در خود نهادینه کرده‌اند.۵۸ ویژگی‌های کلیدی سازمان‌های تاب‌آور شامل آگاهی از موقعیت و آسیب‌پذیری‌های کلیدی، توانایی سازگاری بالا، و برنامه‌ریزی مؤثر است.۵۶ این سازمان‌ها سناریوهایی برای قطعی ناگهانی سیستم‌ها دارند و راهکارهای پشتیبان‌گیری و بازیابی سریع اطلاعات را فعال نگه می‌دارند.۵۸ چابکی در این سازمان‌ها فقط مربوط به فناوری یا عملیات نیست، بلکه در سطح استراتژی، تصمیم‌گیری و رفتار کارکنان نیز دیده می‌شود.۵۸ نقش رهبری در زمان بحران تعیین‌کننده است؛ رهبران باید شفاف، سریع و اخلاق‌محور عمل کرده و از طریق ایجاد اعتماد، شفافیت ارتباطی و حمایت از کارکنان، فرهنگ سازمانی را مقاوم و منعطف نگه دارند.۵۸

مدل‌های موفق سازمان‌های تاب‌آوری ملی در جهان، اغلب بر رویکرد “کل جامعه” و “همه مخاطرات” تأکید دارند. به عنوان مثال، مراکز تاب‌آوری در اسرائیل به عنوان آدرس مرکزی برای مداخله فوری، چندرشته‌ای و پیشگیرانه قبل، حین و بعد از شرایط اضطراری عمل می‌کنند و بر آمادگی، تاب‌آوری جامعه و تداوم درمانی تمرکز دارند.۵۹ در ایالات متحده، مفهوم تاب‌آوری در دکترین ملی با انتشار “راهبرد امنیت ملی ۲۰۱۰” به رسمیت شناخته شد و بر توانایی انطباق با شرایط متغیر و بازیابی سریع از اختلالات تأکید دارد.۲۰ سازمان‌هایی مانند FEMA (آژانس مدیریت اضطراری فدرال) چارچوب‌هایی را برای ترکیب اصول تاب‌آوری در فعالیت‌ها و تصمیم‌گیری‌ها تعریف می‌کنند.۶۰ انگلستان نیز با انتشار “چارچوب تاب‌آوری دولت بریتانیا” در سال ۲۰۲۲، بر سه اصل کلیدی: درک مشترک از ریسک‌ها، توانمندسازی کل جامعه برای افزایش تاب‌آوری، و تقویت سیستم اصلی تاب‌آوری بخش عمومی تأکید دارد.۶۱ ژاپن نیز با توجه به قرار گرفتن بر روی کمربند زلزله، بر مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها و آمادگی جامعه در برابر بلایا تمرکز کرده است.۷ این مدل‌ها نشان می‌دهند که تاب‌آوری یک تلاش فردی نیست، بلکه یک ظرفیت جمعی است که نیازمند شبکه‌سازی و مشارکت مؤثر بین ذی‌نفعان مختلف (دولت، بخش خصوصی، جامعه مدنی) است.۵۸

اهداف استراتژیک سازمان ملی تاب‌آوری پیشنهادی (پیش‌بینی، پیشگیری، پاسخ، بازیابی)

سازمان ملی تاب‌آوری ایران باید با هدف ارتقای توانمندی جامعه در امور پیش‌بینی و پیشگیری، کاهش خطر و آسیب‌پذیری، پاسخ مؤثر در برابر مخاطرات طبیعی، حوادث و بحران‌ها، تأمین ایمنی، تقویت تاب‌آوری، و کمک به توسعه پایدار کشور تأسیس شود.۶۵ اهداف استراتژیک این سازمان شامل موارد زیر خواهد بود:

1. پیش‌بینی و ارزیابی ریسک: توسعه سیستم‌های هشدار زودهنگام و مدل‌های پیش‌بینی مخاطرات، تحلیل داده و سناریوسازی برای شناسایی آسیب‌پذیری‌ها و تهدیدات بالقوه.۵۸ این امر دقت پیش‌بینی وقایع را افزایش داده و به برنامه‌ریزی پیشگیرانه کمک می‌کند.
2. پیشگیری و کاهش خطرپذیری: تدوین و اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های جامع برای کاهش آسیب‌پذیری‌های زیرساختی، اقتصادی، اجتماعی و روانی. این شامل مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها، تنوع‌بخشی به منابع، و تقویت انسجام اجتماعی است.۲۹
3. پاسخ مؤثر و هماهنگ: ایجاد مدیریت یکپارچه و هماهنگی بین قوای سه‌گانه، نیروهای مسلح، نهادهای عمومی و خصوصی، و سازمان‌های مردم‌نهاد در زمان بحران. این امر شامل برنامه‌ریزی برای تداوم خدمات حیاتی و بسیج سریع منابع است.۵۷
4. بازیابی و بازسازی سریع: تدوین برنامه‌های جامع برای بازتوانی روانی و اجتماعی آسیب‌دیدگان، بازسازی اصولی و فنی مناطق آسیب‌دیده، و استفاده از مکانیزم‌های جبران خسارت.۱۳ هدف نهایی، بازگرداندن شرایط به حالت عادی یا حتی بهتر از قبل است.۶۸

کارکردهای اصلی: هماهنگی، برنامه‌ریزی جامع، آموزش و فرهنگ‌سازی، نظارت و ارزیابی، بسیج منابع

برای دستیابی به اهداف فوق، سازمان ملی تاب‌آوری باید کارکردهای اصلی زیر را بر عهده گیرد:

• هماهنگی و یکپارچه‌سازی: این سازمان باید به عنوان نهاد مرکزی برای ایجاد هماهنگی و انسجام بین تمامی دستگاه‌های اجرایی، نیروهای نظامی و انتظامی، نهادهای عمومی غیردولتی، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد عمل کند.۲۹ این هماهنگی شامل تصمیم‌گیری مشترک، تقسیم وظایف، و جلوگیری از موازی‌کاری است.۶۸
• برنامه‌ریزی جامع و راهبردی: تدوین خط‌مشی‌ها و سیاست‌های اجرایی مربوط به مراحل چهارگانه مدیریت بحران (پیش‌بینی، پیشگیری، پاسخ، بازیابی) و برنامه‌ریزی برای استفاده از کلیه امکانات و توانمندی‌های ملی.۶۷ این برنامه‌ریزی باید بر اساس تحلیل داده و سناریوسازی انجام شود.۵۸
• آموزش و فرهنگ‌سازی: افزایش و گسترش آموزش و آگاهی و فرهنگ ایمنی و آماده‌سازی مسئولان و مردم برای رویارویی با عوارض ناشی از سوانح و حوادث.۱۳ این شامل آموزش مهارت‌های حل مسئله، تفکر انتقادی و کار گروهی است.۱ همچنین، ترویج فرهنگ یادگیری مستمر و مدیریت دانش برای بهره‌گیری از تجربیات گذشته.۵۸
• نظارت و ارزیابی: نظارت عالیه و ارزیابی اقدامات دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط در خصوص مراحل مختلف مدیریت بحران و اطمینان از اجرای صحیح ضوابط و مقررات.۱۷ این امر به شناسایی نقاط ضعف و بهبود مستمر فرآیندها کمک می‌کند.
• بسیج منابع و تأمین مالی: سازماندهی و بسیج منابع مادی و معنوی کشور، از جمله کمک‌های مردمی، برای مقابله با تهدیدها.۱۵ این شامل پیشنهاد بودجه تفصیلی و استفاده از ابزارهای نوین تأمین مالی در شرایط بحران است.۶۷

نقش سازمان در پر کردن شکاف‌های شناسایی‌شده (هماهنگی، سایبری، روانی-اجتماعی)

سازمان ملی تاب‌آوری می‌تواند با رویکردی جامع، شکاف‌های شناسایی‌شده در جنگ دوازده‌روزه را پر کند:

• شکاف هماهنگی: با ایجاد یک مدیریت واحد و متمرکز، این سازمان می‌تواند ناهماهنگی‌های موجود بین نهادهای مختلف را از بین ببرد.۲۹ این امر از طریق تعریف دقیق وظایف، ایجاد کانال‌های ارتباطی شفاف، و مکانیزم‌های تصمیم‌گیری سریع و مشترک محقق می‌شود.۵۷
• شکاف سایبری و زیرساختی: سازمان می‌تواند با هدایت توانمندی‌های مراکز رشد، شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری، به مطالعه، تدوین و به‌روزرسانی ضوابط فنی-تخصصی حفاظت از زیرساخت‌ها در حوزه‌های کالبدی و سایبری اقدام کند.۷۲ این امر شامل ایجاد شبکه‌های اختصاصی امن و مطمئن برای زیرساخت‌های با اهمیت بالا و پیاده‌سازی الزامات پدافند غیرعامل در شبکه ملی اطلاعات است.۷۳
• شکاف روانی-اجتماعی: با ترویج فرهنگ تاب‌آوری، افزایش آگاهی عمومی و آموزش مهارت‌های لازم برای سازگاری و پیشرفت در شرایط مختلف، این سازمان می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی و انسجام اجتماعی کمک کند.۷۴ ارائه خدمات مشاوره و حمایت‌های روان‌شناختی در زمان بحران نیز از کارکردهای مهم این سازمان خواهد بود.۳۰ این اقدامات به کاهش استرس‌های اجتماعی و افزایش همبستگی میان مردم و دولت کمک می‌کند.۷۶

جدول ۴: مقایسه مدل‌های منتخب سازمان‌های تاب‌آوری ملی در جهان

چالش‌ها و راهکارهای عملیاتی‌سازی

تأسیس و عملیاتی‌سازی یک سازمان ملی تاب‌آوری در ایران، با وجود ضرورت‌های آشکار، با چالش‌های متعددی روبرو خواهد بود. درک این چالش‌ها و ارائه راهکارهای عملیاتی، برای تضمین موفقیت این ابتکار حیاتی است.

موانع بوروکراتیک و چالش‌های هماهنگی بین‌سازمانی

یکی از مهم‌ترین موانع در ایجاد و فعالیت سازمان‌های جدید در ایران، ساختار معیوب بوروکراسی و چالش‌های هماهنگی بین‌سازمانی است.۷۹ پژوهش‌ها نشان می‌دهد که هماهنگی میان‌سازمانی در سازمان‌های عمومی ایران، علیرغم اینکه در حدی نسبتاً مطلوب است، اما با موانعی در ابعاد سازمانی، میان‌سازمانی، قانونی، اداری، سیاسی، فرهنگی-اجتماعی و محیطی روبروست.۸۱ تمایل به همکاری و تنظیم روابط میان‌سازمانی از عوامل تأثیرگذار بر هماهنگی هستند.۸۱ با این حال، وجود بیش از ۲۰ سازمان در مسیر واردات و صادرات، و عدم تحقق طرح‌هایی مانند پنجره واحد تجاری، نشان‌دهنده پیچیدگی‌های بوروکراتیک و عدم همکاری مؤثر بین دستگاه‌ها است.۸۰ این موانع می‌توانند منجر به دوباره‌کاری، اتلاف منابع و کاهش کارایی شوند.۸۳

برای غلبه بر این چالش‌ها، سازمان ملی تاب‌آوری باید از اختیارات قانونی کافی برای تحمیل هماهنگی و نظارت بر اجرای سیاست‌ها برخوردار باشد. این امر مستلزم بازنگری در قوانین موجود و اعطای اختیارات فرابخشی به سازمان جدید است. همچنین، ترویج فرهنگ همکاری و اعتماد متقابل بین نهادها، از طریق آموزش و توانمندسازی مشترک، و ایجاد یک نهاد تسهیل‌گر غیرسیاسی برای هماهنگی‌های لازم، می‌تواند به کاهش این موانع کمک کند.۴۰

تأمین مالی پایدار سازمان

تأمین مالی پایدار برای یک سازمان ملی با مأموریت‌های گسترده تاب‌آوری، یک چالش اساسی است. بحران‌های سیستماتیک مانند جنگ و تحریم، چالش‌های جدی در تأمین مالی ایجاد می‌کنند که با کاهش نقدینگی، افزایش ریسک و طولانی شدن زمان‌بندی تصمیم‌گیری همراه است.۷۱ در ایران، سهم بازار سرمایه از تأمین مالی تنها ۱۱ درصد است و ۸۹ درصد توسط بانک‌ها تأمین می‌شود که نشان‌دهنده وابستگی بالا به ابزارهای سنتی و محدودیت در تنوع کانال‌های تأمین مالی است.۷۱ این وضعیت، در شرایط بحران، می‌تواند فشار زیادی بر سیستم بانکی وارد کرده و دسترسی به منابع را دشوار سازد.۷۱

برای تضمین پایداری مالی سازمان ملی تاب‌آوری، پیشنهاد می‌شود یک ستاد ملی تأمین مالی بحران با مشارکت دولت، بانک‌ها و بازار سرمایه تشکیل شود.۷۱ این ستاد باید منابع را برای کالاهای اساسی و حامل‌های انرژی اولویت‌بندی کرده و از ظرفیت‌های مردمی با سازوکار شفاف استفاده کند.۷۱ گسترش نظامات مؤثر جبران خسارت نظیر انواع بیمه‌ها، حمایت‌های مالی و تشویقی، تسهیلات ویژه و صندوق‌های حمایتی نیز می‌تواند به تقویت بنیه مالی کشور در برابر بحران‌ها کمک کند.۱۳

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در مسیر ایجاد همبستگی ملی

تاب‌آوری مؤثر نیازمند توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه است. تبعیض‌های اجتماعی، بی‌اعتمادی میان گروه‌های مختلف و اختلافات فرهنگی می‌تواند مانع از ایجاد همبستگی اجتماعی شود.۴۲ بحران هویت، ناشی از تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، نیز می‌تواند به تضعیف تاب‌آوری فردی و اجتماعی منجر شود.۸۵ در شرایطی که جامعه تحت فشارهای اجتماعی و رسانه‌ای قرار دارد، افراد ممکن است دچار سردرگمی و احساس بی‌هویتی شوند.۸۵

برای غلبه بر این چالش‌ها، سازمان ملی تاب‌آوری باید بر تقویت هویت فردی و اجتماعی، ترویج ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی، و ایجاد بستر مشارکت و گفتگو برای افراد تمرکز کند.۷۴ حفظ و تقویت همبستگی ملی، نیازمند تداوم گام‌های ممکن و فضاسازی برای کاهش شکاف‌ها بین ملت و دولت است.۷۶ این امر شامل پرهیز از دوقطبی‌سازی، تقویت گفتمان همبستگی‌ساز، و جلب اعتماد عمومی از طریق شفافیت و پاسخگویی است.۷۶ همچنین، توجه به نیازهای حاشیه‌نشین‌ترین جمعیت‌ها و جلوگیری از «خستگی تاب‌آوری» ناشی از فشارهای مداوم بدون حمایت کافی، از اهمیت بالایی برخوردار است.۸۶

پیشنهادات برای غلبه بر چالش‌ها و تضمین موفقیت

برای تضمین موفقیت سازمان ملی تاب‌آوری، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

1. اعطای اختیارات فرابخشی و جایگاه ویژه: سازمان باید به جایگاهی در ساختار حکومتی دست یابد که بتواند فراتر از رقابت‌های بوروکراتیک عمل کرده و تصمیمات آن برای تمامی دستگاه‌ها لازم‌الاجرا باشد. این امر می‌تواند با قرار گرفتن تحت نظارت مستقیم ریاست‌جمهوری یا شورای عالی امنیت ملی تقویت شود.
2. تدوین سند راهبردی جامع و عملیاتی: ایجاد یک نقشه راه ملی برای تاب‌آوری که شامل اهداف کمی، شاخص‌های ارزیابی، و برنامه‌های عملیاتی مشخص برای هر یک از ابعاد تاب‌آوری (اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، روانی و سیاسی) باشد.
3. توسعه سیستم‌های اطلاعاتی یکپارچه: ایجاد یک نظام مدیریت جامع اطلاعات با کمک شبکه‌های اطلاعاتی مراکز علمی-پژوهشی و سازمان‌های اجرایی مسئول، به منظور هشدار به موقع و اطلاع‌رسانی دقیق و بهنگام در زمان وقوع حادثه.۱۳ این سیستم باید قادر به تجمیع و تحلیل اطلاعات لحظه‌ای از حملات و مسیرهای نفوذ باشد.۲۳
4. سرمایه‌گذاری در فناوری و نوآوری: حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز تحقیقاتی برای توسعه راهکارهای بومی در حوزه‌های امنیت سایبری، مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها، و ابزارهای مدیریت بحران.
5. تقویت مشارکت مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد: ایجاد سازوکارهای مشارکتی که مردم را در برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و اجرای راهبردهای مقابله با بحران درگیر کند.۶ این امر شامل تقویت شبکه‌های همبستگی اجتماعی محلی و تشکل‌های مردمی است.۲۸
6. توسعه برنامه‌های آموزش و توانمندسازی: طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی مستمر برای مسئولان و عموم مردم در زمینه مدیریت بحران، مهارت‌های تاب‌آوری روانی، و آمادگی در برابر تهدیدات نوین.
7. ایجاد فرهنگ یادگیری و پاسخگویی: نهادینه کردن فرهنگی که شکست را نه یک پایان، بلکه آغاز یادگیری بداند.۵۸ این امر مستلزم ارزیابی‌های منظم، شفافیت در عملکرد و پاسخگویی در برابر ضعف‌ها است.

نتیجه‌گیری و توصیه‌های راهبردی

تجربه جنگ دوازده‌روزه با رژیم صهیونیستی، به وضوح نشان داد که علیرغم توانمندی‌های دفاعی و پتانسیل‌های ملی موجود، ایران با خلاءهای جدی در تاب‌آوری زیرساختی، هماهنگی مدیریت بحران، و آمادگی روانی-اجتماعی جامعه مواجه است. این خلاءها، ناشی از عدم اجرای کامل قوانین، ضعف‌های بوروکراتیک و ناهماهنگی‌های بین‌سازمانی است که کارایی نهادهای موجود را تضعیف کرده است. در دنیای پیچیده امروز که تهدیدات ماهیت ترکیبی و چندوجهی یافته‌اند، صرفاً واکنش به بحران‌ها کافی نیست؛ بلکه نیاز به یک رویکرد جامع و پیشگیرانه برای تقویت پایداری و توانایی رشد در دل ناملایمات احساس می‌شود.

تأسیس یک سازمان ملی تاب‌آوری ایران، با مأموریت یکپارچه‌سازی، هماهنگی و راهبری تمامی ابعاد تاب‌آوری ملی، یک ضرورت استراتژیک برای آینده کشور است. این سازمان می‌تواند با تمرکز بر پیش‌بینی، پیشگیری، پاسخ و بازیابی، و با بهره‌گیری از توانمندی‌های بومی در حوزه‌های دفاعی، صنعتی، دانش‌بنیان، سرمایه انسانی و منابع طبیعی، به پر کردن شکاف‌های موجود کمک کند. موفقیت این سازمان، به غلبه بر موانع بوروکراتیک، تأمین مالی پایدار، و تقویت همبستگی ملی از طریق شفافیت، مشارکت و اعتماد عمومی بستگی دارد.

توصیه‌های کلیدی برای سیاست‌گذاران و نهادهای ذی‌ربط:

1. ایجاد سازمان ملی تاب‌آوری با اختیارات فراگیر: تشکیل یک نهاد واحد و قدرتمند با جایگاه فرابخشی و اختیارات اجرایی لازم برای هماهنگی و نظارت بر تمامی ابعاد تاب‌آوری ملی، که مستقیماً تحت نظر عالی‌ترین مقامات کشور باشد.
2. بازنگری و اصلاح قوانین و ساختارها: بازبینی و اصلاح قوانین و مقررات مرتبط با مدیریت بحران و پدافند غیرعامل برای رفع ابهامات، جلوگیری از موازی‌کاری و اعطای اختیارات لازم به سازمان ملی تاب‌آوری.
3. سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های حیاتی: تخصیص منابع کافی برای مقاوم‌سازی و افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی، به‌ویژه در حوزه‌های سایبری، انرژی و ارتباطات، با تأکید بر مدیریت وابستگی‌های متقابل.
4. تقویت تاب‌آوری روانی و اجتماعی جامعه: تدوین و اجرای برنامه‌های ملی برای ارتقای سلامت روان عمومی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، و بهبود نظام اطلاع‌رسانی در شرایط بحران با رویکرد شفاف و اعتمادآفرین.
5. توسعه ظرفیت‌های دانش‌بنیان و بومی: حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها برای توسعه فناوری‌های نوین و راهکارهای بومی در حوزه تاب‌آوری، از جمله سیستم‌های هشدار زودهنگام و ابزارهای دفاع سایبری.
6. بسیج فراگیر مشارکت مردمی: ایجاد سازوکارهای مؤثر برای جذب، سازماندهی و مشارکت فعال مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در تمامی مراحل مدیریت بحران و تقویت تاب‌آوری اجتماعی.
7. تأمین مالی پایدار و متنوع: طراحی مدل‌های تأمین مالی منعطف و پایدار برای سازمان ملی تاب‌آوری، با استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه، مشارکت عمومی و صندوق‌های حمایتی، به منظور کاهش وابستگی به بودجه‌های سنتی.

با اتخاذ این راهبردها و تأسیس سازمان ملی تاب‌آوری، ایران می‌تواند نه تنها از آسیب‌پذیری‌های گذشته درس بگیرد، بلکه با بهره‌برداری از توانمندی‌های خود، به کشوری مقاوم‌تر و پایدارتر در برابر تهدیدات پیچیده و بحران‌های آینده تبدیل شود.

منابع مورداستناد

1. تاب آوری ملی چیست ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
2. تاب آوری ملی چیست – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
3. مفهوم و ارز یابی تاب آوری اقتصاد ی ا یران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://joer.atu.ac.ir/article_1832_198f90d5e60e000625e8f67725ca2ff9.pdf
4. National Resilience In a Changing Security Environment, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.marshallcenter.org/sites/default/files/files/2023-01/National%20Resilience_EN.pdf
5. The State of National Resilience—Operation Rising Lion – INSS, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.inss.org.il/publication/rising-lion-society/
6. تعریف و ابعاد تاب آوری ملی – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/9271/
7. مروری بر ادبیات تحقیق تاب آوری – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
8. پرسشنامۀ تاب‌آوری روانی ملی – خانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
9. تاب آوری ملی چگونه توصیف میشود – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
10. For the US and the free world, security demands a resilience-first approach – Atlantic Council, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/resilience-first/
11. NATIONAL RESILIENCE AND RESISTANCE AS FUNDAMENTAL PILLARS OF MODERN FUNCTIONAL MODEL OF COMPREHENSIVE APPROACH TO NATIONAL DEFEN – IJPREMS International Journal of Progressive Research in Engineering Management and Science, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.ijprems.com/uploadedfiles/paper/issue_5_may_2024/34203/final/fin_ijprems1716406122.pdf
12. بسیج رکن ارتقای تاب‌آوری ملی و موتور محرکه کشور در دستیابی به راهبرد ایران قوی است, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.mojnews.com
13. ابلاغ سیاست‌های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه – Khamenei.ir, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=37895
14. سیاست های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه.(ابلاغی۱۳۸۴/۰۶/۲۵- مصوب۱۳۸۴/۰۲/۰۳ ), زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://maslahat.ir/fa/news/5173/
15. شورای عالی امنیت ملی – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA_%D9%85%D9%84%DB%8C
16. تحلیل نظارتی بر قانون مدیریت بحران کشور(۱۳۹۸) – مرکز پژوهش‌های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1829004
17. تحلیل نظارتی بر قانون مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهش‌های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/news/show/1829000
18. تاب آوری اقتصادی ایران – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5494/
19. A Social Burden Framework to Enhance Resilience Valuation for Tribal Communities in the United States – Publications, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://docs.nrel.gov/docs/fy25osti/93726.pdf
20. Resilience History and Focus in the United States – OSTI.GOV, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.osti.gov/servlets/purl/1476740
21. چگونه از اضطراب جمعی در جنگ ایران و اسرائیل در امان باشیم – مشاور تل, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://moshavertel.com/blog/The-Impact-War-News-Mental-Health
22. عملکرد ضعیف سازمان پدافند غیرعامل در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه – خبرگزاری آنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ana.ir/fa/news/984261
23. از رسانه ها/ جنگ ۱۲ روزه و آشکار شدن خلأهای پدافند غیرعامل | خبرگزاری بین المللی شفقنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.shafaqna.com/news/2080839/
24. نابود کردن زیرساخت ها، مهمترین هدف دشمنان در جنگ های اخیر/ مردم هدف اصلی تهدیدات دشمنان هستند, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.yjc.ir/fa/news/6737611
25. سازمان مدیریت بحران کشور – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA_%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1
26. چالش های مدیریتی در کشور ایران از منظر مدیریت بحران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://jnraims.ir/article-1-384-fa.pdf
27. رنجوری نظام مدیریت بحران در ایران – ایرنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84889944/%D8%B1%D9%86%D8%AC%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
28. چالش‌های موجود در مدیریت بحران کشور/راهکارهایی برای مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهشی آرا |, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ararc.ir/fa/20050
29. تاب آوری ملی – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/9255/
30. توصیه‌های مراقبتی و حمایت اجتماعی در شرایط جنگ برای عموم مردم – ایرنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85865986/%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%82%D8%A8%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85
31. انتقاد توئیتری مهاجری از عملکرد رئیس سازمان پدافند غیرعامل در جنگ ۱۲ روزه؛ حالا که بودن و نبودن‌تان فرقی نمی‌کند استعفا بدهید و بروید همانجایی که در این مدت بودید – اقتصادنیوز, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.eghtesadnews.com
32. فهرست تجهیزات نظامی ساخت ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%AA%D8%AC%D9%87%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D8%AA_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
33. قدرت نظامی ایران در جمهوری اسلامی – صعود | روایت پیشرفت ایرانیان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://iranianrise.com/military-power-islamic-republic/
34. تاب آوری و استمرار تولید با تنفس ۳ ماهه به صنعتگران و تولیدکنندگان – ایران آنلاین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://inn.ir/news/article/109459/%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D9%86%D9%81%D8%B3-%DB%B3-%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86
35. نقش شرکت های دانش بنیان در تاب آوری صنعت هوانوردی کشور + فیلم – تین نیوز, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.tinn.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%DB%8C-43/269325-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85
36. مقاله تاثیر شرکت های دانش بنیان هوشمند بر افزایش تابآوری دولت – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/2242269/
37. تاب آوری منابع انسانی – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=565
38. تاب‌آوری سرمایه انسانی سامانه آماد و پشتیبانی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://jmm.iranjournals.ir/article_701000.html
39. ۲۲۰ هزار سازمان و تشکل مردم نهاد در کشور ثبت شده است – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6033664/%DB%B2%DB%B2%DB%B0-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AA%D8%B4%DA%A9%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
40. عوامل مؤثر بر استفاده از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در نظارت بر عملکرد دولت در فرایند توسعه ی محلی – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://sid.ir/paper/224115/fa
41. سازمان‌های مردم‌ نهاد چه نقشی در تاب آوری اجتماعی دارند ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2025/01/16/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF-%DA%86%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%B4%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2/
42. تاب آوری در ایران، چالش ها و فرصت ها – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/8328/
43. امنیت غذایی در شرایط سخت جنگ حفظ شد – خبرگزاری برنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://borna.news/fa/news/2236878/%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7-%D8%B3%D8%AE%D8%AA-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D8%B4%D8%AF
44. سیاست کشاورزی و مشکل امنیت غذایی در ایران | موسسه بین المللى مطالعات ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rasanah-iiis.org/parsi/%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4-%D9%87%D8%A7/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%B2%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84-%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1/
45. انرژی تجدیدپذیر در ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
46. نقشه راه توسعه تجدیدپذیرها؛ از پتانسیل بی‌رقیب تا موانع ساختاری – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6480231
47. طراحی مدل آموزش تاب آوری سازمانی مدیریت بحران مراکز دانشگاهی برای مواجهه با مخاطرات طبیعی و پیشگیری از مداخلات روانی و اجتماعی (مطالعه موردی مراکز دانشگاهی شهر کرج), زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ensani.ir/fa/article/591034/
48. تاب آوری؛ رویکردی نوین در مدیریت بحران – چاپ و نشر ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://chaponashr.ir/core/media/contents/1566198824.pdf
49. کلینیک صنعتی ریسک, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rictec.ir/
50. تأسیس مرکز بین‌المللی مطالعات تاب‌آوری شهری در پژوهشکده سوانح طبیعی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ndri.ac.ir/ICURR-opening-01
51. کارگاه مدیریت بحران – دانشگاه علم و صنعت ایران – اداره بهداشت و درمان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.iust.ac.ir/content/78259/
52. دکترى مدیریت بحران براى نخستین بار در کشور راه‌اندازى مى‌شود – دولت, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://dolat.ir/detail/182725
53. تاب‌آوری اقتصادی ایران و جایگاه آن در دنیا – اقتصاد معاصر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://eghtesademoaser.ir/fa/news/15497/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7
54. سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه ی شهری قزوین – مدیریت بحران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.joem.ir/article_18579_7c9150d1b9eea9c6179e6e3815d1e8e2.pdf
55. سرمایه طبیعی و تاب آوری اجتماعی – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2025/01/10/%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C/
56. سازمان تاب آور چیست و چه ویژگی هایی دارد – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
57. تاب آوری سازمانی چیست – دوره MBA و DBA دانشگاه تهران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://vla.ir/organizational-resilience.html/
58. تاب آوری سازمانی چیست؟ راهکاری برای مدیریت بحران و خلق مزیت رقابتی – همکاران سیستم, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.systemgroup.net/knowledge-network/what-is-organizational-resilience/
59. Resilience centers – israeltraumacoalition.org – הקואליציה הישראלית לטראומה, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://israeltraumacoalition.org/en/resilience-centers/
60. National Resilience Guidance: A Collaborative Approach to Building Resilience – SAMHSA, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.samhsa.gov/resource/dbhis/national-resilience-guidance-collaborative-approach-building-resilience
61. UK Government Resilience Framework, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.local.gov.uk/topics/community-safety/civil-emergency-planning/uk-government-resilience-framework
62. UK Government Resilience Action Plan (HTML) – GOV.UK, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.gov.uk/government/publications/uk-government-resilience-action-plan/uk-government-resilience-action-plan-html
63. What We Do : Disaster Management – Cabinet Office, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.bousai.go.jp/en/about/index.html
64. Social innovation and disaster risk reduction in Japan: challenges and opportunities, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.oaepublish.com/articles/dpr.2024.07
65. قانون مدیریت بحران کشور با اصلاحات و الحاقات بعدی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://qavanin.ir/Law/TreeText/?IDS=14068886131192822476
66. کلیات – از قانون مدیریت بحران کشور – مهدی داودآبادی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://davoudabadi.ir/page/8653701/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA
67. قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهش های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/134240
68. مداخله در بحران با تاکید بر شرایط جنگی: رویکردی جامع و عملی – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/13250/
69. استراتژی توسعه تاب آوری چیست؟ – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
70. بررسی عوامل راهبردی بسیج منابع مادی کشور در شرایط تهدید نظامی – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/paper/478088/fa
71. وبینار تامین مالی در بحران – مدرسه عالی کسب‌ و کار ماهان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://mahanbs.com/mag/%D8%AA%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86/
72. طرح راهبردی حفاظت از زیرساخت های کشور, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://dotic.ir/news/13339/%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%B1%D8%A7%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D9%81%D8%A7%D8%B8%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1
73. طرح راهبردی حفاظت از زیرساخت های کشور کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://qavanin.ir/Law/TreeText/?IDS=11992744648559846142
74. ماموریت ملی تاب آوری – احوال کرمانشاه, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
75. حفظ هویت کارکرد اصلی تاب آوری فرهنگی است – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
76. پیشنهاد‌های ممکن‌الوصول برای تداوم‌بخشی به کاهش شکاف ملت و دولت | اقتصاد۲۴, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://eghtesaad24.ir/fa/news/313464/%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%85%DA%A9%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%85%E2%80%8C%D8%A8%D8%AE%D8%B4%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4-%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D9%81-%D9%85%D9%84%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA
77. Framework | ILC Singapore Community Resilience – Tsao Foundation, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://tsaofoundation.org/ilcs-community-resilience/framework
78. Resilient Future – Singapore Green Plan 2030, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.greenplan.gov.sg/key-focus-areas/resilient-future/
79. روزنامه شرق: موانع بوروکراتیک شادزیستن – پیشخوان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.pishkhan.com/news/238535
80. موانع بوروکراتیک رونق تجارت خارجی ایران – اقتصاد آنلاین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.eghtesadonline.com/fa/news/52059/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%A8%D9%88%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DB%8C%DA%A9-%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%82-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
81. سنجش هماهنگی میان سازمانی و شناسایی عوامل مؤثر بر آن در سازمان های عمومی – فرایند مدیریت و توسعه, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://jmdp.ir/article-1-2417-en.pdf
82. واکاوی موانع هماهنگی بین سازمان های بخش عمومی ایران – مدیریت سازمان‌های دولتی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ipom.journals.pnu.ac.ir/article_4191.html
83. هماهنگی چیست؟ راهنمای جامع ایجاد هماهنگی در سازمان – کاربوم, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://karboom.io/mag/articles/%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA
84. تاب آوری در ایران، چالش‌ها و فرصت‌ها – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%8C-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%B5%D8%AA%D9%87%D8%A7/
85. ماموریت ملی تاب آوری – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=516
86. چگونه یک سازمان تاب‌آور داشته باشیم؟ / افراط در تطبیق با شرایط موجب «خستگی تاب‌آوری» می‌شود – پایگاه خبری خیر ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://kheiriran.ir/fa/news/1512/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%DB%8C%DA%A9-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A2%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D9%82-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7-%D9%85%D9%88%D8%AC%D8%A8-%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DA%AF%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF

مؤلفه‌های اصلی تاب آوری در بحران – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵