محله‌محوری به مثابه ستون تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای سرمایه اجتماعی

پژوهشی از دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران

خلاصه اجرایی

این گزارش به تحلیل رویکرد استراتژیک سازمان بهزیستی کشور در اتخاذ محله‌محوری به منظور تقویت تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای سرمایه اجتماعی در ایران می‌پردازد. در این راستا، ابتکارات کلیدی سازمان مورد بررسی قرار گرفته، تأثیرات آن‌ها ارزیابی شده و چالش‌ها و فرصت‌های حیاتی برای توسعه آتی شناسایی شده‌اند.

یافته‌های اصلی نشان می‌دهد که سازمان بهزیستی طرح‌های مهمی نظیر «سلامت اجتماعی محله‌محور» (سلام) و «بهزیست محله» را آغاز کرده است که با پویش‌های مردمی مانند «ایران همدل» تکمیل می‌شوند. این ابتکارات با هدف تمرکززدایی خدمات اجتماعی، افزایش مشارکت جامعه و ارائه حمایت‌های روانی-اجتماعی، به‌ویژه در شرایط بحرانی، طراحی شده‌اند. اگرچه این رویکرد پتانسیل عظیمی برای تقویت پیوندهای اجتماعی و ظرفیت‌های انطباقی دارد، اما اجرای آن با چالش‌های قابل توجهی از جمله خلأهای قانونی، عدم هماهنگی بین‌بخشی و دشواری در حفظ مشارکت گسترده مردمی مواجه است.

برای تحقق کامل پتانسیل محله‌محوری، این گزارش اصلاحات جامع سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری را برای رفع شکاف‌های مدیریت بحران، بهبود چشمگیر هماهنگی و حکمرانی بین‌سازمانی، توسعه الگوهای ساختاریافته و انگیزشی برای مشارکت پایدار جامعه، و تخصیص استراتژیک منابع همراه با ظرفیت‌سازی قوی، به‌ویژه در حوزه سلامت روان و حمایت‌های روانی-اجتماعی، توصیه می‌کند.

 مقدمه

در جوامع معاصر، که با پیچیدگی‌های فزاینده و چالش‌های متنوعی نظیر بلایای طبیعی، فشارهای اقتصادی و منازعات مواجه‌اند، مفاهیم تاب‌آوری اجتماعی و سرمایه اجتماعی اهمیت بی‌بدیلی یافته‌اند. این مفاهیم به عنوان عوامل حیاتی برای توانایی یک جامعه در عبور از بحران‌ها و حفظ ثبات شناخته می‌شوند. تاب‌آوری ملی به توانایی یک کشور در مقابله با چالش‌ها و بحران‌ها، حفظ ثبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، و بازسازی سریع پس از وقوع حوادث غیرمترقبه اطلاق می‌گردد.۱ این مفهوم شامل ظرفیت جامعه برای بازسازی، انطباق و پیشرفت در برابر مشکلاتی نظیر بلایای طبیعی، بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، و تهدیدات امنیتی است.۲ تاب‌آوری جمعی صرفاً به توانایی‌های فردی متکی نیست، بلکه مستلزم وجود و تقویت سازوکارهای سازمانی و اجتماعی کارآمد و منعطف است که شامل زیرساخت‌های حیاتی مقاوم، سیستم‌های تأمین اجتماعی فراگیر و پاسخگو، و نهادهای حکمرانی شفاف و قابل اعتماد می‌شود.۳ این توانایی جمعی، زیربنای انسجام جامعه، امنیت ملی و ثبات بین‌المللی است و به یک ملت امکان می‌دهد تا اختلالات را پیش‌بینی کند، شوک‌ها را جذب نماید و با شرایط متغیر به سرعت سازگار شود.۴

تعریف مفاهیم اصلی:

• تاب‌آوری اجتماعی: این بعد از تاب‌آوری ملی به انسجام اجتماعی و همبستگی میان اقشار مختلف جامعه مربوط می‌شود.۱ جوامع تاب‌آور معمولاً دارای نهادهای مدنی قوی، سیستم‌های حمایتی مؤثر و فرهنگ همکاری هستند.۱ آموزش و پرورش نیز نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری اجتماعی دارد، زیرا افراد آموزش‌دیده بهتر می‌توانند با چالش‌ها مواجه شوند.۱ در واقع، تاب‌آوری به توانمندی افراد، جوامع و سیستم‌ها برای مقابله، سازگاری و بازیابی پس از مواجهه با شرایط دشوار و تهدیدهای بحران اشاره دارد.۷
• سرمایه اجتماعی: این مفهوم به شبکه‌های روابط میان افراد در یک جامعه اشاره دارد که با اعتماد، عمل متقابل و اقدامات جمعی مشخص می‌شوند و جامعه را قادر می‌سازند تا به طور مؤثر عمل کند. سرمایه اجتماعی از طریق مشارکت جامعه و کمک‌های متقابل تقویت می‌شود.۹
• محله‌محوری: رویکردی در توسعه شهری و اجتماعی است که جوامع محلی را به عنوان واحد اصلی برای برنامه‌ریزی، ارائه خدمات و تقویت انسجام اجتماعی در اولویت قرار می‌دهد.۱۲ این رویکرد از انتقاداتی نشأت گرفته است که به توسعه کالبدی و فیزیکی صرف شهر وارد می‌شود، زیرا این رویکردها اغلب همبستگی اجتماعی، حس تعلق، صمیمیت و روابط یاری‌گرانه را نادیده می‌گیرند و منجر به احساس بیگانگی و بی‌تفاوتی می‌شوند.۱۲ محله‌محوری بر مشارکت شهروندان در سطح محلی تأکید دارد.۱۳

هدف این گزارش ارائه تحلیلی جامع از ابتکارات و استراتژی‌های خاص سازمان بهزیستی در اجرای رویکرد محله‌محوری به منظور تقویت تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای سرمایه اجتماعی در ایران است. این تحلیل شامل شناسایی موفقیت‌ها و فرصت‌ها، و همچنین چالش‌های ذاتی و حوزه‌های نیازمند بهبود استراتژیک خواهد بود.

چارچوب محله‌محور سازمان بهزیستی

تحول محله‌محوری در سیاست‌گذاری اجتماعی ایران

رویکرد محله‌محوری در سال‌های اخیر جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی اجتماعی و فرهنگی شهر در ایران پیدا کرده است.۱۲ این تحول ریشه در انتقادات فزاینده به رویکرد توسعه کالبدی و فیزیکی شهر دارد که در گذشته غالب بود. توسعه کالبدی شهر، با ویژگی‌هایی نظیر جدایی زیاد محل کار از محل سکونت، تقدم اتومبیل بر انسان و فاصله دسترسی به خدمات عمومی، اغلب عناصر حیاتی نظیر همبستگی اجتماعی، احساس تعلق، صمیمیت و روابط یاری‌گرانه را نادیده می‌گرفت.۱۲ نتیجه چنین رویکردی، دامن زدن به احساس بیگانگی، دلزدگی، سرخوردگی، بی‌تفاوتی، بی‌هویتی، فردگرایی خودخواهانه و حتی رفتارهای پرخاشگرانه در میان شهرنشینان بود.۱۲ این دیدگاه، شهر را صرفاً به مثابه یک جسم می‌نگریست و روح و جان آن را نادیده می‌انگاشت، به طوری که روابط انسانی معنای صمیمانه خود را از دست می‌داد.۱۲

این تغییر پارادایم، صرفاً یک برنامه جدید نیست، بلکه نشان‌دهنده یک تحول بنیادین در فلسفه سیاست‌گذاری شهری و اجتماعی است. این رویکرد جدید، محدودیت‌های مدل‌های توسعه‌ای که صرفاً بر زیرساخت‌ها و گسترش فیزیکی تمرکز داشتند را به رسمیت می‌شناسد و اذعان دارد که رفاه اجتماعی و تاب‌آوری جامعه به شدت با انسجام اجتماعی، حس تعلق و مشارکت فعال جامعه در هم تنیده است. این گرایش، از تمرکز بر «زیرساخت‌های سخت‌افزاری» به سمت «زیرساخت‌های نرم‌افزاری» یعنی بافت اجتماعی حرکت می‌کند. این تحول، در صورت پذیرش و اجرای واقعی، می‌تواند به توسعه شهری پایدارتر و انسان‌محورتر منجر شود و به طور بالقوه آسیب‌های اجتماعی را کاهش داده و ظرفیت انطباقی جمعی را نه تنها در بحران‌ها بلکه در زندگی روزمره تقویت کند. این رویکرد همچنین به معنای پذیرش اهمیت مشارکت مردمی از سوی سطوح بالای سیاست‌گذاری است، امری که در سیستم‌های متمرکز تاریخی با چالش‌هایی مواجه بوده است.۱۵

برنامه‌ها و ابتکارات کلیدی

سازمان بهزیستی کشور در راستای رویکرد محله‌محوری، برنامه‌ها و طرح‌های متعددی را به اجرا گذاشته است:

• طرح «سلامت اجتماعی محله‌محور» (سلام) و «بهزیست محله»: این طرح‌ها هسته اصلی استراتژی جدید سازمان بهزیستی را تشکیل می‌دهند و با هدف تمرکززدایی خدمات دولتی و سازماندهی مشارکت‌های مردمی و بخش خصوصی در سطح محلات طراحی شده‌اند.۱۴ اصل محوری این طرح‌ها، محله‌گرایی و مردم‌محوری است، به طوری که کانون اصلی فعالیت‌ها مردم هستند، حتی با وجود اینکه طرحی دولتی است.۱۹ خدمات در این طرح‌ها قرار است در فاصله حداکثر ۱۵ دقیقه‌ای از منازل افراد ارائه شوند و از ظرفیت کانون‌های محلی نظیر مساجد، سراهای محله، بوستان‌ها و مدارس بهره گرفته می‌شود.۱۹ فاز اول طرح «سلام» با تمرکز بر سلامت اجتماعی سالمندان آغاز شد.۱۹ اما پس از بحران اخیر، نیاز به رویکرد محله‌محوری بیش از پیش احساس شد و این طرح با تأکید بر معرفی الگوی «محله تاب‌آور» و با رویکرد مداخله در بحران بازنویسی گردید.۱۹ این برنامه بر چهار ستون اصلی استوار است: شبکه‌های خودیار، شبکه‌های داوطلبان، دستگاه‌های حاکمیتی و سازمان‌های اجتماع‌محور.۱۴ از اجزای کلیدی این طرح می‌توان به «پرونده سلامت اجتماعی» (برای شناخت دقیق نیازها و پتانسیل‌های هر محله)، «تشکل محلی» (برای سازماندهی مشارکت‌های مردمی) و «بانک دارایی محله» (برای شناسایی و تقویت ظرفیت‌های موجود در هر محله) اشاره کرد.۱۴ این طرح همچنین حمایت‌های پیشگیرانه و درمانی در موضوع اختلالات روانی در بحران را شامل می‌شود و هدف آن بازگرداندن مردم به زندگی عادی پس از بحران و ترویج مفهوم «رشد پس از ضربه» است.۱۹
• پویش «ایران همدل»: این پویش ملی با هدف جذب شبکه داوطلبان همیار بهزیستی راه‌اندازی شد، به ویژه در پاسخ به چالش‌های اجتماعی ناشی از درگیری‌های اخیر.۲۰ تا زمان تهیه گزارش، ۱۱۲۰۸ داوطلب در این پویش ثبت‌نام کرده‌اند که ۳۷ درصد آن‌ها را مددکاران، روان‌شناسان و پرستاران تخصصی تشکیل می‌دهند.۲۰ این آمار نشان‌دهنده بسیج قابل توجهی از تخصص‌های حرفه‌ای در سطح جامعه است.

شیوه‌های عملیاتی

سازمان بهزیستی برای ارائه خدمات خود از زیرساخت‌های موجود نظیر ۱۴۰۰ مرکز روزانه توانبخشی و ۲۵۰۰ مرکز مثبت زندگی بهره می‌برد.۲۱ این سازمان با ۱۷۰۰۰ نیروی انسانی رسمی و ۱۰۷۰۰۰ نیروی داوطلب موجود، به همراه داوطلبان جدید پویش «ایران همدل»، خدمات تخصصی و حمایتی را ارائه می‌دهد.۲۰ خدمات به صورت کاملاً رایگان و با ادغام علم، هنر و ورزش برای ایجاد محیطی شاداب و سالم ارائه می‌شوند.۲۰ این مدل بر رویکرد مشارکتی تأکید دارد که شامل همکاری بخش دولتی (سازمان بهزیستی)، بخش غیردولتی (مؤسسات نیکوکاری) و بخش مردمی (معتمدین محلات) است.۱۴ آموزش نیز یک جزء کلیدی است و مدل «آموزش آبشاری» برای ساخت محله‌های مقاوم و تاب‌آور پیش‌بینی شده است.۱۹

اولویت‌های هدف‌گذاری شده

برنامه‌های سازمان بر شش حوزه کلیدی تمرکز دارند: سالمندان، معلولان، آسیب‌های اجتماعی، تاب‌آوری محلی، توانمندسازی و استعدادیابی.۲۰

یکپارچه‌سازی با خدمات موجود

ابتکارات سازمان بهزیستی برای یکپارچه‌سازی و تقویت خدمات روان‌شناختی و مشاوره‌ای موجود، نظیر خطوط ۱۴۸۰ و ۱۲۳ که مشاوره رایگان برای استرس، اضطراب، پیشگیری از خودکشی، کودک‌آزاری و سایر مسائل اجتماعی ارائه می‌دهند، طراحی شده‌اند.۲۲ این امر رویکردی جامع به رفاه جامعه را تضمین می‌کند.

جدول ۱: برنامه‌ها و اجزای کلیدی رویکرد محله‌محور سازمان بهزیستی

تأثیر بر تاب‌آوری اجتماعی و سرمایه اجتماعی

رویکرد محله‌محوری سازمان بهزیستی، با تمرکز بر توانمندسازی جوامع محلی، مکانیسم‌های متعددی را برای تقویت تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای سرمایه اجتماعی به کار می‌گیرد. این مکانیسم‌ها نه تنها به جامعه کمک می‌کنند تا در برابر شوک‌ها مقاومت کند، بلکه ظرفیت آن را برای بازیابی و حتی رشد پس از بحران‌ها افزایش می‌دهند.

مکانیسم‌های تقویت تاب‌آوری اجتماعی

• آمادگی جامعه و واکنش سریع: مدل محله‌محور با هدف ایجاد ظرفیت محلی برای واکنش فوری به بحران‌ها طراحی شده است. استقرار کانون‌های محلی (مساجد، سراهای محله) در شعاع ۱۵ دقیقه‌ای، امکان دسترسی سریع به خدمات و هماهنگی را فراهم می‌آورد.۱۹ این رویکرد با مفهوم تاب‌آوری سازمانی همسو است که بر برنامه‌ریزی برای اختلالات سیستم‌ها و بازیابی سریع تأکید دارد.۲۳ این ساختار به جامعه این امکان را می‌دهد که به سرعت با محیط جدید سازگار شود و چابکی در سطح استراتژی، تصمیم‌گیری و رفتار کارکنان را ترویج می‌کند.۲۳
• ارائه حمایت‌های روان‌شناختی و خدمات سلامت روان: یک جنبه حیاتی از رویکرد سازمان بهزیستی، تمرکز بر سلامت روان است. برنامه‌ها شامل حمایت‌های پیشگیرانه و درمانی برای اختلالات روان‌شناختی در طول بحران‌ها هستند و هدف آن‌ها دستیابی به «رشد پس از ضربه» است.۱۹ این امر با دسترسی به مشاوره‌های روان‌شناختی و اجتماعی رایگان از طریق خطوط تلفنی (۱۴۸۰ و ۱۲۳) و بسیج داوطلبان متخصص (روان‌شناسان، مددکاران اجتماعی، پرستاران) تقویت می‌شود.۲۲ این رویکرد به بعد روان‌شناختی تاب‌آوری ملی می‌پردازد که اهمیت سازگاری با عوامل استرس‌زا و حفظ رفاه روانی را به رسمیت می‌شناسد.۷
• تسهیل انطباق و بازیابی پس از بحران: این رویکرد بر کمک به مردم برای بازگشت به زندگی عادی پس از بحران و حتی دستیابی به «رشد پس از آسیب» تأکید دارد.۱۹ این شامل ارزیابی سریع خسارات، راه‌حل‌های اسکان موقت (مانند استفاده از هتل‌ها برای دو هفته) و آغاز فرآیندهای بازسازی است.۲۱ این اقدامات با تعریف تاب‌آوری به عنوان توانایی بازیابی سریع و حتی رشد پس از اختلال همخوانی دارد.۲۷

مکانیسم‌های ارتقای سرمایه اجتماعی

• تقویت اعتماد، همکاری و اقدام جمعی: هسته اصلی محله‌محوری، مشارکت شهروندان است.۱۳ سازمان بهزیستی با تشکیل تشکل‌های محلی و گروه‌های خودیار، به دنبال سازماندهی و هدایت مشارکت عمومی است که برای ایجاد سرمایه اجتماعی بنیادی است.۱۴ این امر به طور مستقیم به انسجام اجتماعی و کمک‌های متقابل کمک می‌کند که عناصر حیاتی سرمایه اجتماعی هستند.۱
• تقویت شبکه‌های اجتماعی و انسجام جامعه: تأکید بر کانون‌های محلی (مساجد، سراهای محله) و جذب داوطلبان متنوع (از جمله افراد مورد اعتماد محلی) با هدف تقویت شبکه‌های اجتماعی موجود و ایجاد شبکه‌های جدید صورت می‌گیرد.۱۴ این امر برای ایجاد حس تعلق و مسئولیت‌پذیری جمعی که اغلب توسط توسعه شهری کالبدی‌محور از بین می‌رود، بسیار مهم است.۱۲
• شناسایی و بسیج منابع انسانی و مادی محلی: مفهوم «بانک دارایی محله» ۱۴ و شناسایی ظرفیت‌ها و منابع انسانی محلی ۱۹ با هدف نقشه‌برداری و بهره‌برداری از نقاط قوت موجود در جامعه طراحی شده‌اند. این رویکرد سیستماتیک به بسیج منابع در سطح محلی، خودکفایی جامعه و ظرفیت حل مسئله جمعی را افزایش می‌دهد که از نمودهای مستقیم سرمایه اجتماعی است.

نمونه‌های گویا:

درگیری‌های اخیر (که در منابع به عنوان «جنگ ۱۲ روزه» ذکر شده است) ۲۰ نیاز به حمایت اجتماعی محله‌محور را برجسته کرد. بسیج سریع «گروه‌های جهادی» (متشکل از ۵ نفر به نام گروه حامی) در مناطق آسیب‌دیده برای ارائه حمایت عاطفی و ارزیابی نیازها ۲۱، کاربرد عملی این رویکرد را در بحران نشان می‌دهد. پویش «ایران همدل» نیز مستقیماً در پاسخ به این بحران راه‌اندازی شد و نشان داد که چگونه سازمان بهزیستی استراتژی خود را با نیازهای فوری تطبیق داده است.۲۰

این شرایط بحرانی به عنوان یک کاتالیزور برای تسریع و نوآوری در سیاست‌گذاری عمل کرده است. مشاهده می‌شود که شوک‌ها و بحران‌های خارجی، اگرچه مخرب هستند، اما می‌توانند محرک‌های قدرتمندی برای نوآوری‌های سیاستی و تسریع ابتکاراتی باشند که پیش از آن به کندی در حال اجرا بودند. این «جنگ» آسیب‌پذیری‌های موجود را آشکار ساخت ۲۱ و نیاز مبرم به یک سیستم حمایت اجتماعی قوی‌تر و غیرمتمرکز را برجسته کرد. این امر نشان‌دهنده الگویی است که در آن فشارهای خارجی، پاسخ‌های انطباقی را در مدیریت عمومی ایجاد می‌کنند و به سمت راه‌حل‌های چابک‌تر و جامعه‌محورتر سوق می‌دهند. این تحولات، اگرچه از یک رویداد نامطلوب نشأت گرفته‌اند، اما فرصت‌هایی را برای اصلاحاتی فراهم می‌کنند که ممکن است در شرایط عادی با مقاومت بوروکراتیک یا فقدان اراده سیاسی کافی مواجه شوند. بنابراین، برنامه‌ریزی‌های آتی باید به طور فعال درس‌های آموخته شده از چنین رویدادهای بحرانی را برای ساخت تاب‌آوری پایدار در نظر بگیرند، نه اینکه منتظر بحران بعدی برای ایجاد تغییر باشند.

چالش‌ها و موانع اجرایی

با وجود پتانسیل‌های قابل توجه رویکرد محله‌محوری در تقویت تاب‌آوری اجتماعی و سرمایه اجتماعی، اجرای آن در ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده و چندوجهی مواجه است. این چالش‌ها از خلأهای قانونی تا موانع بوروکراتیک و مسائل عمیق‌تر اجتماعی-اقتصادی متغیرند.

کمبودهای سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری

• شکاف‌های قانونی در مدیریت بحران برای شرایط جنگی: یکی از چالش‌های اساسی، ناکافی بودن قوانین موجود مدیریت بحران است که عمدتاً برای بلایای طبیعی تدوین شده‌اند و شرایط پیچیده جنگی یا تهدیدات ترکیبی را به طور کامل پوشش نمی‌دهند.۲۱ این امر خلأ قانونی برای واکنش مؤثر در بحران‌های غیرطبیعی ایجاد می‌کند. قانون مدیریت بحران مصوب ۱۳۹۸، حتی پس از گذشت بیش از پنج سال، بخش اعظمی از آن اجرایی نشده است و از ضعف در برنامه‌ریزی، اجرا، نظارت و ارزیابی، و کم‌اهمیت جلوه دادن نظام مدیریت بحران رنج می‌برد.۲۹
• فقدان نقشه راه ملی جامع: کشور فاقد یک نقشه راه ملی جامع برای کاهش خطر بلایا است.۳۱ این رویکرد پراکنده، برنامه‌ریزی یکپارچه در بخش‌های مختلف و سطوح حکمرانی را با مشکل مواجه می‌کند.

هماهنگی بین‌سازمانی و موانع بوروکراتیک

• «کرختی» و فقدان چابکی: یک مانع عمده، «کرختی» در هماهنگی و ارتباط‌گیری میان دستگاه‌های دولتی مختلف است.۲۱ این عدم چابکی مانع از واکنش یکپارچه و سریع در طول بحران‌ها می‌شود.۳۲ با وجود الزامات قانونی برای هماهنگی ۳۴، همکاری مؤثر بین‌سازمانی همچنان یک چالش پایدار در بخش دولتی ایران است.۳۶
• موانع بوروکراتیک: ساختار بوروکراتیک در ایران به طور کلی موانع و مشکلات زیادی را در مسیر حکمرانی مؤثر و ایجاد ابتکارات جدید ایجاد می‌کند.۳۸ این شامل مسائلی مانند کاغذبازی بیش از حد و فرآیندهای طولانی است که حتی در طرح‌های تسهیل‌کننده تجارت نیز مشاهده می‌شود و می‌توان آن را به برنامه‌های اجتماعی نیز تعمیم داد.
• ضعف در کار گروهی و هم‌افزایی: ضعف مشهودی در کار گروهی و هماهنگی بین‌سازمانی، و همچنین فقدان مدیریت پشتیبانی لازم برای واکنش به بحران وجود دارد.۳۱ این وضعیت با تمایل مدیران به «عقل کل پنداشتن» خود به جای ترویج محیط‌های مشارکتی تشدید می‌شود.۳۱

مسائل مشارکت و تعامل جامعه

• مشارکت عمومی نامنسجم: با وجود تأکید بر محله‌محوری، چالش‌هایی در مشارکت مداوم مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOs) در مدیریت بحران وجود دارد.۳۱
• فقدان الگوهای ساختاریافته برای مشارکت: الگوهای مشخصی برای جذب، سازماندهی و مشارکت فعال مردم در مدیریت بحران در سطح محلی وجود ندارد.۳۱ در حالی که مشارکت اجتماعی به طور کلی از نظر قانونی الزامی است ۱۵، اجرای آن اغلب ناقص است و مشارکت معمولاً به سطح اجرا محدود می‌شود تا تصمیم‌گیری یا نظارت.۱۵
• بی‌اعتمادی تاریخی و فقدان حس تعلق: دهه‌ها برنامه‌ریزی از بالا به پایین و درک گسستگی میان شهروندان و دستگاه حاکم، منجر به فقدان حس تعلق و عدم تمایل به مشارکت فعال شده است.۱۶ این بستر تاریخی، ایجاد مشارکت واقعی و پایدار جامعه را دشوار می‌کند.۱۲

عوامل اجتماعی-اقتصادی و روان‌شناختی گسترده‌تر

• فشارهای اقتصادی: تحریم‌ها و نوسانات ارزی به شدت بر تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی تأثیر می‌گذارند و دسترسی به منابع مالی و سرمایه‌گذاری حیاتی برای توسعه زیرساخت‌های تاب‌آوری را محدود می‌کنند.۴۰ رتبه پایین ایران در شاخص تاب‌آوری اقتصادی جهانی (۱۱۱ از ۱۳۰ کشور) به دلیل چالش‌هایی مانند ناامنی آبی، تورم و شهرنشینی بالا ۴۳، مستقیماً بر ظرفیت برنامه‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
• بحران‌های هویتی و نفاوت‌های اجتماعی: مسائلی نظیر تبعیض‌های اجتماعی، بی‌اعتمادی میان گروه‌های مختلف و اختلافات فرهنگی می‌توانند مانع از انسجام اجتماعی شوند که برای تاب‌آوری مؤثر حیاتی است.۴۲ بحران‌های هویتی، ناشی از تغییرات اجتماعی و اقتصادی، می‌توانند تاب‌آوری فردی و اجتماعی را تضعیف کنند.۴۵
• خطر «خستگی تاب‌آوری»: فشار مداوم برای سازگاری و بازیابی بدون حمایت کافی می‌تواند منجر به «خستگی تاب‌آوری» شود، جایی که جوامع از تقاضای انطباق مستمر خسته می‌شوند و به طور بالقوه منجر به سلب اختیار از حقوق خود می‌شوند.۴۷

این مشکلات، صرفاً مسائل مجزا و مختص سازمان بهزیستی نیستند، بلکه نشان‌دهنده مشکلات سیستماتیک و فراگیر در مدیریت عمومی و حکمرانی ایران هستند. مسائل مکرری مانند «عدم هماهنگی»، «ضعف در برنامه‌ریزی/سیاست‌گذاری»، «اجرای ضعیف»، «عدم نظارت» و «سیاست‌زدگی منفی» در نهادهای دولتی مختلف، از جمله سازمان مدیریت بحران کشور، مشاهده می‌شود.۲۹ علاوه بر این، مسائل ریشه‌دار در مشارکت عمومی، از جمله تاریخچه رویکردهای از بالا به پایین و فقدان اعتماد، نیز به این چالش‌ها دامن می‌زند.۱۵ این امر نشان می‌دهد که حتی برنامه‌های محله‌محور بهزیستی، اگر این مسائل سیستماتیک گسترده‌تر حل نشوند، با دشواری مواجه خواهند شد. مشکل تنها در «چه کاری باید انجام شود» نیست، بلکه در «چگونه سیستم برای انجام آن ساختار یافته است»، از جمله مسائل مربوط به اعتماد، پاسخگویی و اراده سیاسی برای توانمندسازی بازیگران محلی.

جدول ۲: دسته‌بندی چالش‌های اجرای تاب‌آوری محله‌محور در ایران

توصیه‌ها برای تقویت رویکرد

برای تقویت رویکرد محله‌محوری سازمان بهزیستی و غلبه بر چالش‌های موجود، مجموعه‌ای از توصیه‌های استراتژیک در حوزه‌های سیاست‌گذاری، حکمرانی، مشارکت جامعه، و تخصیص منابع ارائه می‌شود.

اصلاحات سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری

• بازنگری جامع قانون مدیریت بحران: با توجه به خلأهای شناسایی شده در قوانین موجود ۲۹، لازم است یک چارچوب قانونی قوی تدوین شود که به صراحت انواع بحران‌ها، از جمله شرایط جنگی و تهدیدات ترکیبی را پوشش دهد. این قانون باید نقش‌ها و مسئولیت‌های تمامی بازیگران، از جمله سازمان‌های رفاه اجتماعی در سطح محلی را به وضوح تعریف کند.
• تدوین استراتژی ملی تاب‌آوری یکپارچه: تدوین یک استراتژی جامع که ابعاد اقتصادی، اجتماعی، روان‌شناختی و زیرساختی تاب‌آوری را یکپارچه سازد، ضروری است تا از رویکردهای جزیره‌ای جلوگیری شود.۱ این استراتژی باید شامل یک نقشه راه ملی روشن برای کاهش خطر بلایا باشد.۳۱

بهبود هماهنگی بین‌سازمانی و حکمرانی

• ایجاد مکانیسم‌های هماهنگی چابک: ساختارهای هماهنگی عمودی و افقی شفاف و کارآمد باید میان تمامی وزارتخانه‌های مرتبط (مانند بهزیستی، بهداشت، تعاون، کشور)، شهرداری‌ها و نهادهای غیردولتی پیاده‌سازی شود.۳۲ این امر مستلزم غلبه بر کرختی بوروکراتیک و ترویج فرهنگ همکاری واقعی بین‌سازمانی است.۳۶
• سرمایه‌گذاری در سیستم‌های اطلاعاتی یکپارچه: توسعه پلتفرم‌های دیجیتال مشترک برای تبادل بی‌وقفه اطلاعات، تحلیل داده‌های بلادرنگ و برنامه‌ریزی عملیاتی یکپارچه در میان تمامی نهادهای دخیل در مدیریت بحران و خدمات اجتماعی ضروری است.۳۴ این کار می‌تواند «شکاف‌های اطلاعاتی» را کاهش داده و سرعت تصمیم‌گیری را بهبود بخشد.
• تقویت نظارت و پاسخگویی: مکانیسم‌های قوی برای نظارت و ارزیابی عملکرد تمامی دستگاه‌ها در مدیریت بحران، با توجه به شکست‌های گذشته در اجرای قوانین، باید پیاده‌سازی شود.۲۹ این شامل ممیزی‌های منظم و بررسی‌های عملکردی است.

تقویت مشارکت پایدار جامعه

• توسعه الگوهای ساختاریافته داوطلبی: ایجاد الگوهای روشن، انگیزشی و پایدار برای مشارکت بلندمدت عمومی و داوطلبی، فراتر از بسیج‌های مقطعی در زمان بحران، ضروری است.۳۱ این می‌تواند شامل رسمی‌سازی نقش‌ها، ارائه آموزش‌های مستمر و به رسمیت شناختن مشارکت‌ها باشد.
• توانمندسازی رهبران و تسهیل‌گران محلی: سرمایه‌گذاری قابل توجهی در آموزش و توانمندسازی رهبران محلی، سازمان‌دهندگان جامعه و تسهیل‌گران سازمان بهزیستی صورت گیرد.۱۹ این شامل توسعه مهارت‌های آن‌ها در سازماندهی جامعه، حل تعارض و بسیج منابع است.
• رفع نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی: اجرای برنامه‌های هدفمند برای کاهش تبعیض‌های اجتماعی و نابرابری‌های اقتصادی، زیرا این مسائل انسجام اجتماعی و اعتماد را تضعیف می‌کنند که برای تاب‌آوری جمعی بنیادی هستند.۴۲

تخصیص استراتژیک منابع و ظرفیت‌سازی

• تأمین مالی کافی و شفاف: منابع مالی کافی، به موقع و شفاف به طور خاص برای ابتکارات تاب‌آوری اجتماعی در سطح محله تخصیص یابد.۵۰ مکانیسم‌های نوین تأمین مالی، از جمله مشارکت‌های عمومی-خصوصی و کمک‌های سازمان‌یافته مردمی با پاسخگویی شفاف، باید بررسی شوند.
• بهینه‌سازی استفاده از دارایی‌های محلی: دارایی‌های انسانی (مانند ۱۰۷۰۰۰ داوطلب، افراد مورد اعتماد محلی) و مادی (مانند مساجد، سراهای محله، مراکز توانبخشی) موجود در جوامع به طور سیستماتیک شناسایی، نقشه‌برداری و مورد بهره‌برداری قرار گیرند.۱۴
• سرمایه‌گذاری در «آموزش آبشاری» و توسعه مهارت‌ها: برنامه‌های آموزشی جامع برای کارکنان و داوطلبان سازمان بهزیستی، با تأکید بر مدل «آموزش آبشاری» ۱۹، اجرا شود تا انتقال دانش و ظرفیت‌سازی در تمامی سطوح، به‌ویژه برای حمایت‌های روان‌اجتماعی و مداخله در بحران، تضمین گردد.

یکپارچه‌سازی ابعاد روان‌شناختی و فرهنگی

• تضمین ادغام عمیق حمایت از سلامت روان: اطمینان حاصل شود که خدمات سلامت روان و حمایت‌های روان‌اجتماعی صرفاً به عنوان یک بخش اضافی در نظر گرفته نشوند، بلکه به طور عمیق در تمامی برنامه‌های جامعه‌محور ادغام گردند، با اذعان به تأثیر عمیق روان‌شناختی بحران‌ها.۲۶
• بهره‌برداری از هویت فرهنگی برای تاب‌آوری: هویت فرهنگی، ارزش‌های سنتی و میراث محلی به طور فعال به عنوان منابع ذاتی قدرت و تاب‌آوری جامعه ترویج و مورد استفاده قرار گیرند.۴۱ این شامل تقویت حس تاریخ مشترک و هدف جمعی است.

موفقیت رویکرد محله‌محوری و ارتقای سرمایه اجتماعی، به طور بنیادی به سطح اعتماد و انسجام در جامعه و بین دولت و شهروندان بستگی دارد. این امر نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی نه تنها یک نتیجه، بلکه یک پیش‌شرط برای ساخت تاب‌آوری مؤثر است. بدون یک پایه از اعتماد و انسجام اجتماعی، تلاش‌ها برای بسیج داوطلبان، تشویق مشارکت یا اجرای خدمات غیرمتمرکز با موانع قابل توجهی روبرو خواهد شد. «جنگ ۱۲ روزه» ۵۳ به طور موقت همبستگی را افزایش داد، اما حفظ این همبستگی نیازمند استراتژی‌های عمدی و بلندمدت است که به شکاف‌های اجتماعی و بی‌اعتمادی ریشه‌دار در جامعه ایران می‌پردازند.۴۴ تمرکز سازمان بهزیستی بر «فعال‌سازی گروه‌های خودیار» و «سازمان‌های اجتماع‌محور» ۱۴ مستقیماً بر ساخت این سرمایه اجتماعی بنیادی متمرکز است، اما این فرآیندی کند و چالش‌برانگیز است که نیازمند اراده سیاسی پایدار و تغییر از ذهنیت از بالا به پایین و فرماندهی-کنترل به یک رویکرد واقعاً مشارکتی است. بنابراین، گزارش باید تأکید کند که در حالی که اصلاحات فنی و قانونی ضروری هستند، موفقیت نهایی رویکرد محله‌محور سازمان بهزیستی به توانایی آن در تقویت واقعی اعتماد، شفافیت و حس مالکیت مشترک در میان شهروندان بستگی دارد. این امر مستلزم یک تغییر فرهنگی و اداری عمیق به سمت توانمندسازی جوامع محلی و ارزش‌گذاری عاملیت آن‌ها است، نه صرفاً استفاده از آن‌ها به عنوان مجریان برنامه‌های طراحی شده مرکزی.

جدول ۳: توصیه‌های استراتژیک برای تقویت تاب‌آوری محله‌محور

نتیجه‌گیری

رویکرد محله‌محوری سازمان بهزیستی به عنوان یک استراتژی بنیادی برای ساخت تاب‌آوری اجتماعی و ارتقای سرمایه اجتماعی در ایران، نقشی حیاتی و چندوجهی ایفا می‌کند. ابتکارات این سازمان، نشان‌دهنده یک تغییر مهم و ضروری به سمت رویکردی بومی‌تر، مشارکتی‌تر و جامع‌تر در رفاه اجتماعی و مدیریت بحران است. این تحول، از مدل‌های صرفاً کالبدی و از بالا به پایین فاصله گرفته و به جای آن، بر تقویت بافت اجتماعی و ظرفیت‌های درونی جوامع محلی تمرکز دارد.

با این حال، در حالی که چشم‌انداز روشن و گام‌های اولیه امیدوارکننده هستند، مسیر تحقق کامل این رویکرد با چالش‌های سیستماتیک، بوروکراتیک و اجتماعی-اقتصادی متعددی همراه است. موفقیت نهایی این تلاش‌ها به اراده سیاسی پایدار، همکاری واقعی بین‌سازمانی و بازنگری اساسی در رابطه میان دولت و جامعه بستگی دارد. این تحلیل نشان می‌دهد که مسائل ریشه‌دار در حکمرانی و مشارکت عمومی، می‌تواند اثربخشی برنامه‌های محله‌محور را محدود کند، مگر اینکه به طور جامع مورد رسیدگی قرار گیرند.

با پرداختن به چالش‌های شناسایی شده و بهره‌برداری کامل از نقاط قوت ذاتی جوامع ایرانی، مدل محله‌محور نه تنها می‌تواند تأثیر بحران‌های آتی را کاهش دهد، بلکه قادر است جامعه‌ای منسجم‌تر، توانمندتر و مرفه ایجاد کند. سرمایه‌گذاری در سرمایه اجتماعی در سطح محلی، در واقع سرمایه‌گذاری در ثبات بلندمدت و رفاه کلی کشور است. این رویکرد، با ترویج اعتماد، شفافیت و مسئولیت‌پذیری مشترک، می‌تواند به ایجاد یک جامعه تاب‌آور و پویا کمک کند که قادر به انطباق با تغییرات و رشد در دل ناملایمات باشد.

منابع مورداستناد

1. تاب آوری ملی چیست ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2024/12/19/%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%84%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%9F/
2. تاب آوری ملی چیست – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
3. مؤلفه‌های اصلی تاب آوری در بحران – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
4. For the US and the free world, security demands a resilience-first approach – Atlantic Council, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/resilience-first/
5. BUILDING RESILIENCE FOR NATIONAL DEFENSE, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.dscu.edu/sites/default/files/publications/Bulding_Resilience_for_National_Defense.pdf
6. تعریف و ابعاد تاب آوری ملی – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/9271/
7. مروری بر ادبیات تحقیق تاب آوری – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
8. ادبیات تاب‌آوری چیست ؟ – خانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
9. ۲۲۰ هزار سازمان و تشکل مردم نهاد در کشور ثبت شده است – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6033664/%DB%B2%DB%B2%DB%B0-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AA%D8%B4%DA%A9%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
10. عوامل مؤثر بر استفاده از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در نظارت بر عملکرد دولت در فرایند توسعه ی محلی – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://sid.ir/paper/224115/fa
11. سازمان‌های مردم‌ نهاد چه نقشی در تاب آوری اجتماعی دارند ؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
12. نقش و اهمیت احیای محله محوری در توسعه فرهنگی و اجتماعی شهر – Fhnews.ir, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fhnews.ir/fa/news/115213/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1
13. محله‌محوری؛ رویکردی برای مشارکت همه جانبه شهروندان – ایمنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.imna.ir/news/550464/%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D9%87%D9%85%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86
14. تحولی نوین در ارائه خدمات اجتماعی؛ ‌بهزیستی با رویکرد «محله محور» به خانه‌ها می‌آید, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/141644/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%DB%8C-%D9%86%D9%88%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%87-%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A8%D9%87%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1
15. بررسی موانع حکمرانی مردمی در ایران و ارائه راهکارهایی برای ارتقای نقش – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.sid.ir/fileserver/pf/majles/200147-210-18929-01.pdf
16. موانع مشارکت در طرحهای شهری از منظر الگوهای رفتاری شهروندان در محله بلاغی قزوین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=3374&slc_lang=fa&sid=1&ftxt=1&html=1
17. خانه تاب آوری ایران | اولین مرجع تخصصی آموزش تاب آوری در ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir/
18. بنیانگذار رسانه تاب آوری – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir/iran-resilience-media-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/
19. معرفی الگوی محله تاب آور با رویکرد مداخله در بحران/ رونمایی از شیوه نامه کمیته های مناطق سازمان بهزیستی کشور, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/141287/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A7-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B2
20. ایران همدل در خدمت تاب‌آوری محله محور – ایران آنلاین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://inn.ir/news/article/109312/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%85%D8%AF%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1
21. ضرورت نگاه محله محوری ریاست جمهوری در جنگ ۱۲ روزه بیشتر نمایان شد …, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir/news/140861/%D8%B6%D8%B1%D9%88%D8%B1%D8%AA-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%DB%B1%DB%B2-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D8%B1-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86
22. توصیه‌های مراقبتی و حمایت اجتماعی در شرایط جنگ برای عموم مردم – ایرنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85865986/%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%82%D8%A8%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85
23. تاب آوری سازمانی چیست؟ راهکاری برای مدیریت بحران و خلق مزیت رقابتی – همکاران سیستم, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.systemgroup.net/knowledge-network/what-is-organizational-resilience/
24. پرسشنامۀ تاب‌آوری روانی ملی – خانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
25. تاب آوری ملی چگونه توصیف میشود – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
26. چگونه از اضطراب جمعی در جنگ ایران و اسرائیل در امان باشیم – مشاور تل, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://moshavertel.com/blog/The-Impact-War-News-Mental-Health
27. National Resilience In a Changing Security Environment, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.marshallcenter.org/sites/default/files/files/2023-01/National%20Resilience_EN.pdf
28. The State of National Resilience—Operation Rising Lion – INSS, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.inss.org.il/publication/rising-lion-society/
29. تحلیل نظارتی بر قانون مدیریت بحران کشور(۱۳۹۸) – مرکز پژوهش‌های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1829004
30. تحلیل نظارتی بر قانون مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهش‌های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/news/show/1829000
31. چالش‌های موجود در مدیریت بحران کشور/راهکارهایی برای مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهشی آرا |, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ararc.ir/fa/20050
32. چالش های مدیریتی در کشور ایران از منظر مدیریت بحران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://jnraims.ir/article-1-384-fa.pdf
33. رنجوری نظام مدیریت بحران در ایران – ایرنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84889944
34. قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور – مرکز پژوهش های مجلس, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/134240
35. اهداف و وظایف ستاد بحران – شهرداری سیرجان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://sirjan.ir/fa/bohran-about-2
36. سنجش هماهنگی میان سازمانی و شناسایی عوامل مؤثر بر آن در سازمان های عمومی – فرایند مدیریت و توسعه, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://jmdp.ir/article-1-2417-en.pdf
37. واکاوی موانع هماهنگی بین سازمان های بخش عمومی ایران – مدیریت سازمان‌های دولتی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://ipom.journals.pnu.ac.ir/article_4191.html
38. روزنامه شرق: موانع بوروکراتیک شادزیستن – پیشخوان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.pishkhan.com/news/238535
39. موانع بوروکراتیک رونق تجارت خارجی ایران – اقتصاد آنلاین, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.eghtesadonline.com/fa/news/52059
40. تاب آوری اقتصادی ایران – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/5494/
41. تاب آوری در ایران، چالش ها و فرصت ها – سیویلیکا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/8328/
42. تاب آوری در ایران، چالش‌ها و فرصت‌ها – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%8C-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%B5%D8%AA%D9%87%D8%A7/
43. تاب‌آوری اقتصادی ایران و جایگاه آن در دنیا – اقتصاد معاصر, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://eghtesademoaser.ir/fa/news/15497
44. «شکاف ها» در جامعه ایران چه اندازه جدی است؟ گفت وگوی شفقنا با آرش حیدری: با منظومه ای از تلاقی شکافها مواجهیم/ الگوی مواجهه با بحرانها در آینده باید تغییر کند | خبرگزاری بین المللی شفقنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.shafaqna.com/news/542529/
45. ماموریت ملی تاب آوری – احوال کرمانشاه, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵
46. ماموریت ملی تاب آوری – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=516
47. چگونه یک سازمان تاب‌آور داشته باشیم؟ / افراط در تطبیق با شرایط موجب «خستگی تاب‌آوری» می‌شود – پایگاه خبری خیر ایران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://kheiriran.ir/fa/news/1512
48. سازمان مدیریت بحران کشور – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA_%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1
49. مفهوم و ارز یابی تاب آوری اقتصاد ی ا یران, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://joer.atu.ac.ir/article_1832_198f90d5e60e000625e8f67725ca2ff9.pdf
50. وبینار تامین مالی در بحران – مدرسه عالی کسب‌ و کار ماهان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://mahanbs.com/mag/%D8%AA%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86/
51. استراتژی های تامین مالی شرکت ها در شرایط عادی و بحران: شواهدی از بورس اوراق بهادار تهران – SID, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://sid.ir/paper/402634/fa
52. حفظ هویت کارکرد اصلی تاب آوری فرهنگی است – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵،

پیشنهاد‌های ممکن‌الوصول برای تداوم‌بخشی به کاهش شکاف ملت و دولت | اقتصاد۲۴, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۱۴, ۲۰۲۵، https://eghtesaad24.ir/fa/news/313464