تاب آوری اجتماعی چگونه ایجاد می شود؟

تاب آوری اجتماعی چگونه ایجاد می شود؟

همه آنچه لازم است درباره تاب آوری اجتماعی و چگونگی ایجاد آن بدانید
How is Social Resilience Created?

شاخص های سلامت روانی اجتماعی

نزدیک به یک دهه است که سازمان جهانی بهداشت یک تعریف مشخصی در رابطه با سلامت روانی اجتماعی ارائه کرده است. این تعریف می تواند باعث شود که افراد زندگی شاد و سالمی داشته باشند. مؤلفه های تاب آوری اجتماعی مؤلفه های تاب آوری اجتماعی

شاخص هایی برای به وجود آوردن سلامت روانی وجود دارد که این شاخص ها شامل حفظ نگرش مثبت، وضعیت فیزیکی فعال، خواب کافی، کمک به دیگران، رژیم غذایی مناسب و … می باشند.How is Social Resilience Created

چهار مولفه اصلی سلامت روانی

مهمترین شاخص های سلامت روانی چهار مولفه اصلی دارد که این مولفه ها شامل درون فردی، بین فردی، استرس و سازگاری می باشند. مولفه درون فردی شامل خودآگاهی هیجانی، احترام به خود می باشد.

مولفه بین فردی شامل مشارکت، مسئولیت پذیری اجتماعی و روابط اجتماعی می باشد. مولفه استرس شامل کنترل هیجان و استرس و مدیریت آن است و سازگاری نیز شامل انعطاف پذیری و شادی می باشد.

تاب آوری اجتماعی و ارتباط آن با سلامت روانی

می توان گفت هرچه سلامت روانی اجتماعی افراد یک جامعه بهتر باشد افراد می‌ توانند در برابر سختی ها مقاومت بیشتری از خود نشان دهند. پس سلامت روانی اجتماعی مولفه تاب آوری اجتماعی نیز می باشد که با همدیگر ارتباط مستقیم و تنگاتنگی دارند.

بالا بودن سلامت روانی اجتماعی یک جامعه می تواند میزان تاب‌آوری آن جامعه را نیز افزایش داده و افراد را در برابر مشکلات و اتفاق های سخت یاری رساند.How is Social Resilience Created

مؤلفه های تاب آوری اجتماعی

در نتیجه بهتر است مدیران یک جامعه بر روی مولفه ها و شاخص های سلامت روانی افراد جامعه کار کنند تا بتوانند یک جامعه سالم و شاد و با نشاط پرورش دهند. در این صورت افراد می‌ توانند در برابر هرگونه آسیبی از خود تاب‌آوری نشان داده و صبر و شکیبایی بالایی داشته باشند.

تاب آوری اجتماعی و سلامت اجتماعی

ارتقاء تاب آوری اجتماعی چگونه به سلامت اجتماعی می انجامد؟

در وهله اول به این موضوع می پردازیم که تاب آوری (به لاتین Resilience) چیست؟ دکتر امی ورنر، مفهوم تا‌ب‌آوری روانی را در جریان تحقیقاتش بر روی خانواده‌های فقیری که در کائوآئی- یکی از جزائر ایالت هاوائی- زندگی می‌کنند، استفاده کرد. بر این اساس، دو سوم از این بچه‌ها در مراحل بعدی زندگی خود، رفتار مخربی را از خود نشان می‌دادند. در حالی که یک سوم بقیه، اینطور نبودند و ورنر از واژه “تاب‌آوری” برای این دسته استفاده کرد.How is Social Resilience Created

در هر صورت مفهوم تاب‌آوری فقط به نتیجه موفقیت‌آمیزی که در مواجه با رویدادها بدست می‌آید، محدود نمی‌شود. به عبارتی دیگر، وقتی از این عنوان برای کسی استفاده می‌کنیم به این معنا نیست که او تحت تاثیر حوادث اطراف خود قرار نگرفته است بلکه کسی است که رویدادها را قبول می‌کند و سعی می‌کند با آنها کنار بیاید. این کار نیازمند یک بینش مثبت نسبت به رویدادها است. علاوه بر آن باید از مهارتهای فردی دیگر مانند هوش احساسی، توانایی تطبیق با شرایط و انعطاف‌پذیری در برابر حوادث و البته مهارت مراقبه نیز برخوردار بود. هر چند میزان این انطباق در مقابل حوادث متفاوت است. به عنوان مثال فردی ممکن است در برابر یک رویداد، به خوبی با آن روبرو شود در حالی که در برابر رویدادی دیگر، شکسته شود.

انسان ها در کلیه مراحل زندگی خود با فشارها و شرایط ناگوار روبرو می شوند، این فشارها می تواند سلامت روانی و جسمانی آنان را تهدید نماید. تاب آوری نوعی فرایند مواجه شدن با شرایط پرخطر است که می تواند به انسان کمک کند تا خود را در این وضعیت دشوار حفظ نماید.

بخاطر داشته باشیم که: تاب‌آوردن را نباید یک خصیصه ثابت اخلاقی- روانی دانست، بلکه فرایندی است که در موقعیت‌های مختلف نسبت به رویدادها عوض می‌شود.How is Social Resilience Created

کوتاه و مختصر درباره تاب آوری اجتماعی

کاسیوپو، زاترا و ریِس از محققین تاب آوری معتقدند که تاب آوری اجتماعی یک ساختار چند سطحی است که خود را به صورت ظرفیت افراد و گروه ها برای پرورش، تعامل ، حفظ ارتباطات اجتماعی مثبت، بردباری، و بهبودی از عوامل استرس زا و انزوای اجتماعی نشان می دهد.

نیازهای روزافزونی مبنی بر ارزیابی محرک های اصولی تاب آوری اجتماعی وجود دارد. بیشترین تحقیقات پیرامون تاب آوری، ارزیابی عوامل مرتبط با طیفی از حوزه های اجتماعی شامل محیط اجتماعی، اقتصادی، سازمانی، زیرساختی، و طبیعی است.

در این شرایط تحقیقات متمرکز بر اهمیت تاب آوری اجتماعی می باشد که در حقیقت به معنای ظرفیت افراد و جوامع در مقابله با شوک ها و استرس های بیرونی است، و این که تاب آوری چگونه به آمادگی جامعه ، واکنش افراد نسبت به حادثه و بهبودی پس از حادثه کمک می کند.

سلامت اجتماعی چیست؟

سلامت مقوله­ ای است که نقش آن در ارتقاء شاخص­ های توسعه انسانی نیز انکارناپذیر است، لذا مبارزه با عواملی که سلامت را تحت تأثیر قرار داده و نیز سبب وجود نابرابری­هایی در سلامت می گردند در حقیقت علاوه بر وظایف حاکمیت و دولت باید از اولویت­های مددکاران اجتماعی به عنوان سکّانداران بخش اجتماعی باشد، چرا که جامعه­ ای با شهروندانی که قادر به زندگی با سبک زندگی سالم و صحیح نباشند پایدار نخواهد بود؛ از این روی نقش حرفه مددکاری اجتماعی با تمام محدودیت­ها و مشکلاتی که بر سر راه خود به منظور افزایش سطح میزان سلامت اجتماعی در جامعه دارد، ورود به بخش سیاستگذاری اجتماعی و ارائه راهکارها، روش­ها، ترسیم فرآیندها و ریل گذاری به منظور حساس­ سازی و نگاشتن سناریوهایی با رویکرد آینده پژوهانه و برجسته سازی نقش سلامت اجتماعی شهروندان به منظور افزایش همبستگی ملی می­تواند بحثی قابل توجه باشد.

سلامت اجتماعی اصطلاحی است که به راه‌هایی اشاره دارد که افراد از طریق آن روابط درون و بین فردی سالم و مثبتی با یکدیگر برقرار می کنند. داشتن رفتار سالم اجتماعی به افراد کمک می‌کند تا سلامت عاطفی خود را بهبود بخشند و در زندگی روزمره خود احساس حمایت کنند. همچنین به افراد کمک می‌کند تا تاثیر بهتری بر جامعه پیرامون خود بگذارند.How is Social Resilience Created

اهمیت سلامت اجتماعی در دنیای امروز

در دنیای امروز دیدگاه­های سلامت چشم ­انداز وسیع­تری پیدا کرده است و ضرورتاً به عوامل تعیین کننده غیرطبی سلامت توجه ویژه­ ای معطوف گشته است. هر یک از این تعیین­ کننده­ ها به خودی خود و یا از طریق تأثیر بر یکدیگر وضعیت سلامتی را به شدت تحت تأثیر قرار می­دهند و سبب بروز بی­ عدالتی­هایی در وضعیت سلامت می­گردند.

این تعیین کننده­ ها از قبیل وراثت، شیوه زندگی، محیط­ زیست، وضعیت اقتصادی – اجتماعی و … است که تأثیر چشمگیری بر سلامت و پیامدهای آن از جمله کیفیت زندگی دارند. در واقع صحیح است که مراقبت­های پزشکی می­توانند باعث طول عمر و یا بهبودی از یک بیماری جدی شوند ولی آن چیزی که بر سلامت عموم مردم دارای اهمیت است، شرایط اجتماعی است که باعث می­شود مردم بیمار شوند و یا نیاز به مراقبت پزشکی داشته باشند.

بدین معنا که تعیین کننده­ های اجتماعی سلامت (Social Determinants of Health) مانند میزان درآمد، سطح تحصیلات، شغل، تغذیه، طبقه اجتماعی، میزان مهارت­های اجتماعی و فردی همچون تاب آوری در شرایط گوناگون و … بسیار بیشتر از عواملی مانند عوامل بیولوژیک سبب ابتلا به بیماری­ها می­شوند و در سلامت انسان نقش بسزایی دارند که اگر نادیده گرفته شوند رسیدن به اهداف سلامتی و برقراری عدالت در سلامت را محال می­نمایند. این نکته نیز درخور توجه است که اکثر بی­ عدالتی­های سلامت در دنیا ساخته دست بشر است و علل آنها اغلب ریشه در مسائل اجتماعی دارد.

مددکاری اجتماعی و تاب آوری اجتماعی

وقتی بحران پدیدار می شود، افراد تاب آور توانایی آن را دارند که با استفاده از فنون حل مسئله، به راه حل های امن و مطمئن برسند. در حالی که سایر افراد در این گونه موقعیت ها، دچار استرس زیاد می شوند و نمی توانند راه حل مناسب و مفیدی را انتخاب کنند. تاب آوری اجتماعی و سلامت اجتماعی

تاب آوری به­ عنوان حیطه ای پرطرفدار در سال­های اخیر، به مطالعه و کشف توانمندی­های فردی و بین فردی می­ پردازد و باعث پیشرفت و مقاومت در شرایط دشوار می­ گردد. تاب آوری قابلیت فرد در برقراری تعادل زیستی-روانی و معنوی، در مقابل شرایط مخاطره آمیز می‌باشد، نوعی ترمیم خود که با پیامدهای مثبت هیجانی، عاطفی و شناختی همراه‌ است.

حالا این سئوال مطرح است که مددکاران اجتماعی چه نقش یا نقشهایی می‌توانند در ارتقاء تاب آوری اجتماعی داشته باشند و ارتقاء تاب آوریِ اجتماعی چه ارتباطی با سلامت اجتماعیِ جامعه دارد.

برای رسیدن به پاسخ این پرسش، در فضای مجازی این سوال در جمع ۳۹۰نفری از جامعه مددکاران اجتماعی ایران که شامل اساتید این رشته، دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی، مددکاران اجتماعی شاغل در ادارات و سازمانهای مختلف و سایر صاحب نظران مطرح شد و نتایج مباحثه گروهی با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی گرینهایم ولاندمن (۲۰۰۴) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

با تجزیه و تحلیل پاسخ ها کدهای اولیه استخراج گردید. این کُدها در طی فرآیند تجزیه و تحلیل در دو گروه مفاهیم اصلی و مفاهیم فرعی به شرح ذیل قرار گرفتند.

جهت مطالعه متن کامل و نیز جداول تحلیلی اینجا کلیک کنید.

تاب آوری اجتماعی چند لایه

در این رویکرد، ۵ سرمایه زندگی و معاش نقش مهمی را در ایجاد تاب آوری ایفا می کنند.
سرمایه انسانی: توانایی برای انجام کار، سلامتی و دانش
سرمایه اجتماعی: شبکه ها ، گروه ها و اعتماد به همدیگر
سرمایه طبیعی: زمین، آب، حیات وحش
سرمایه فیزیکی: حمل و نقل، سرپناه (مسکن)، انرژی
سرمایه مالی: پس اندازها، اعتبارات

تمامی این ۵ سرمایه با تغییر ساختارها و فرآیند های جامعه بزرگتر می توانند تقویت شده یا محدود گردند. سیستم زندگی پایدار، افراد را قادر می سازد تا راهبردهای معیشتی قدرتمند را دنبال کرده که لایه های تاب آوری را ایجاد می نماید تا بر امواج بلایا فائق آیند و هدف آن توامندسازی افراد برای مقابله و سازگاری با تغییرات، و حتی تبدیل تهدید به فرصت می باشد.

چارچوب جدید برای تاب آوری اجتماعی

در اینجا تاب آوری اجتماعی ظرفیت افراد برای دسترسی به سرمایه هاست که نه تنها با شرایط بد، مقابله و خود را با آن تطبیق می دهند (ظرفیت واکنشی) بلکه به دنبال و خلق گزینه های دیگر (ظرفیت فعال و پویا) و ایجاد توانایی (نتیجه مثبت) در مقابله با تهدیدها نیز هستند.

بر طبق این چارچوب، ایجاد تاب آوری با رجوع به تهدیدات و توانایی ها بررسی شده و حوزه های اجتماعی مختلفی پدیدار می گردند که هر کدام شامل شبکه هایی از بازیگران (عوامل) در لایه های مختلف جامعه است. برای تقویت ظرفیت ها ، می توان سرمایه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را متحول کرد. قابلیت بسیج سرمایه ها، با توجه به موقعیت فعالان در حوزه اجتماعی متفاوت است. باید دانست که این چارچوب رویکرد تحلیلی ما را به سمت ابعاد و پویایی مربوط به فرآیند ها و جلوه های تاب آوری سوق می دهد.

همان طور که اشاره شد تاب آوری بستگی به تهدیدی دارد که آن را در دست بررسی داریم. نکته مهم برای مطالعه تجربی، پرسش این سوالات است که: تاب آوری برای چه؟ و تهدید و خطری که بررسی می شود چیست؟

خطرات می توانند محیطی، فردی، اجتماعی، حوادث زندگی، یا تهدیدات بلند مدت باشد. ضروری است که میزان آگاهی افراد، گروه ها و سازمان ها از تهدیدات موجود ارزیابی شده و از عهده آن بر آیند. نیاز است روش هایی را بیاموزیم که ریسک های مختلفی را که افراد با آن مواجه می شوند را اولویت بندی کرد. باید به صورت عملی بررسی شود (نه صرفا فرض گردد) که در جامعه چه ظرفیت هایی برای ایجاد توانایی در مقابله با تهدیدات مهم تلقی می شوند. این نکته را نیز باید در ذهن داشت که فهم ها و قضاوت های مرتبط با ریسک و ظرفیت جامعه در بستر ها، گروه ها و افراد مختلف، متفاوت است.

دوم اینکه محققین باید نتایج مورد نظر را مشخص نمایند. آیا محقق به دنبال رفاه عمومی، امنیت معیشت، سلامتی جسمی و روانی است؟ چه کسی این نتایج را تعریف نموده و و چه شاخص هایی برای ارزیابی آن ها تعیین می شود؟ به دلیل اینکه تاب آوری یک فرآیند است می تواند بی ثبات نیز باشد و می توان تمرکز بر توانایی آشکار افراد در بستر تهدیدات مهم یا چالش های معیشتی را به عنوان نتیجه قابل مشاهده و اندازه گیری تاب آوری دانست.

سوم این که در این تحقیق بین فرآیند ایجاد تاب آوری (قبل از وقوع) و جلوه های تاب آوری (پس از وقوع) تفاوت قائل شده اند. تاب آوری فرای سازگاری و به حداقل رساندن عواقب بلایا، و مدیریت آسیب پذیری برای اطمینان از بقای کوتاه مدت است. پس تاب آوری اجتماعی استفاده از تجربیات شخصی و گذشته افراد و جوامع، مشمول اقدامات قبل از وقوع _نه صرفا بعد از آن_ می باشد.

تاب آوری اجتماعی چند لایه چیست؟

چالش های امروز جامعه توسط خطرات محیطی نسبت به گذشته پیچیده تر بوده و نیاز به رویکردهای جدیدی برای حل مشکلات دارد. تاب آوری مستلزم تغییرات خاصی است و مدیریت دقیق آن جهت کمک به حفظ استانداردهای زندگی یا تغییر آن ها در مواجهه با یک حادثه به صورت اجرای کوتاه مدت و بلند مدت است.

جولیا باروت از محققین در این زمینه معتقد است که تاب آوری جامعه ، ظرفیت سیستم های اجتماعی، اقتصادی و محیطی برای مقابله با حوادث خطرناک و اختلالات بوده و همچنین واکنش و شناسایی به روش هایی است که از عملکرد حیاتی، هویت و ساختار آنها ضمن حفظ ظرفیت سازگاری، یادگیری و تحول، محافظت می نماید.

این مطالعه به این نکته اشاره دارد که یادگیری اجتماعی را _به طور بالقوه_ می توان جهت ترغیب برای تغییر مورد نیاز برای ایجاد تاب آوری به کار گرفت.

تاب آوری برای چه؟

افرادی که در مناطق پرمخاطره زندگی می کنند که خطر بخشی از زندگی آن ها شده است همیشه برای مقابله با آن آمادگی داشته و در فرهنگ شان نهادینه شده است. یادگیری و آموزش اجتماعی برای درک خطرات شناخته شده _من جمله در برابر خطرات طبیعی، جنگ ، بیماری هایی همچون کووید ۱۹_ بسیار مهم است.

باید این نکته را دانست که تاب آوری اجتماعی به مقتضای شرایط، حوادث و خطرات مختلف، فرآیند متفاوتی دارد. رویکردهای ایجاد تاب آوری برای یک خطر و حادثه ممکن است برای ایجاد تاب آوری در مواجهه با حادثه دیگر مناسب نباشد. محققان با توجه به شناخت نیاز به توجه، حفاظت و انگیزه در انتشار دانش، پیرامون این موضوع که یادگیری اجتماعی به چه میزان می تواند برای ایجاد تاب آوری در جامعه در برابر خطرات مکرر _ به عنوان تجربیاتی که در اذهان مردم بیشتر باقی می مانند_ مفیدتر باشد بحث می کنند. این موضوع افراد را قادر می سازد که اطلاعات را با موقعیت هایی که در آن بوده اند پیوند داده و برای تغییر برای تاب آوری انگیزه داشته باشند.

ایده ی پشت این رویکرد جهت یادگیری اجتماعی در بستر تاب آوری جامعه این است که قابلیت ها از طریق یادگیری آسان، دانش، ارزش ها و اقدامات متوازن، می توانند گسترش یابند تا ظرفیت گروه ها را برای ایجاد تاب آوری در مواجهه با بلایا افزایش دهند. آموزش مشترک در بین همسالان نیز یادگیری سریع تر و عمیق تر را در مقایسه با انتشار صِرف اطلاعات توسط مربی تسهیل نموده و به عنوان پتانسیلی برای ایجاد تاب آوری اجتماعی است.

اهمیت آموزش اجتماعی به عنوان محرکی جهت بهبود خود کارآمدی در مقابله با تهدیدات و خطرات

خود کارآمدی، باور و اعتماد شخص در اقدام به کاری یا مهم تر از آن اصرار در انجام آن است و نقشی کلیدی برای رشد اعتماد به نفس افراد دارد، و افراد خود آگاه در مواجهه با تهدیدات از منبع کنترل درونی برخوردارند که از آن برای اقدام متقابل در برابر حوادث و تهدیدات استفاده می کنند اما در مقابل افرادی هستند که در این شرایط همیشه به دولت ها و نهاد های ذیربط وابسته هستند در نتیجه یادگیری اجتماعی روشی مناسب برای رشد افراد در بکارگیری ظرفیت هایشان برای ایجاد تاب آوری گروهی است. مکانیسم اصلی برای یادگیری اجتماعی جهت تاثیرگذاری و تغییر نتایج تاب آوری به میزان رشد ظرفیت سازگاری افراد بستگی دارد.

برای ایجاد تاب آوری در جامعه نیاز به سه جزء اصلی است که در شکل زیر نشان داده است:

یادگیری، منابع و ظرفیت ها، و اقدامات.

در بخش یادگیری، فاکتورهایی همچون مفهوم خطر یا ضرر، مسئله سازی از ضرر یا خطر، تفکر انتقادی، تجربه و نوآوری، انتشار اطلاعات، دیده بانی و نظارت، و بررسی وجود دارد.

در بخش منابع و ظرفیت ها ، نیاز به منابع طبیعی و مکان محور، منابع اجتماعی سیاسی، مالی، جسمی و انسانی است.

اقدامات، به دو بخش پشتیبانی مدنی و حمایت اجتماعی تقسیم می شود که به ترتیب شامل آمادگی، واکنش، بهبودی و تسکین (پشتیبانی مدنی)، و کاهش آسیب پذیری و شبکه های امنیت اجتماعی (حمایت اجتماعی) می باشد.

تاب آوری اجتماعی و مددکاری اجتماعی

نتایج مباحثه گروهی شماره(۲۶): تاب آوری اجتماعی چیست و ارتباط آن با سلامت اجتماعی چگونه است؟ مددکاران اجتماعی چگونه می توانند در مسیر ارتقاء تاب آوری اجتماعی اقشار مختلف جامعه گام بردارند؟

انسان ها در کلیه مراحل زندگی خود با فشارها و شرایط ناگوار روبرو می شوند، این فشارها می تواند سلامت روانی و جسمانی آنان را تهدید نماید. تاب آوری نوعی فرایند مواجه شدن با شرایط پر خطر است که می تواند به انسان کمک کند تا خود را در این وضعیت دشوار حفظ نماید.

وقتی بحران پدیدار می شود، افراد تاب آور توانایی آن را دارند که با استفاده از فنون حل مسئله، به راه حل های امن و مطمئن برسند. در حالی که سایر افراد در این گونه موقعیت ها، دچار استرس زیاد می شوند و نمی توانند راه حل مناسب و مفیدی را انتخاب کنند.

تاب آوری به­ عنوان حیطه ای پرطرفدار در سال­های اخیر، به مطالعه و کشف توانمندی­های فردی و بین فردی می­ پردازد و باعث پیشرفت و مقاومت در شرایط دشوار می­ گردد. تاب آوری قابلیت فرد در برقراری تعادل زیستی-روانی و معنوی، در مقابل شرایط مخاطره آمیز می‌باشد، نوعی ترمیم خود که با پیامدهای مثبت هیجانی، عاطفی و شناختی همراه‌ است.

حالا این سئوال مطرح است که مددکاران اجتماعی چه نقش یا نقشهایی می‌توانند در ارتقاء تاب آوری اجتماعی داشته باشند و ارتقاء تاب آوریِ اجتماعی چه ارتباطی با سلامت اجتماعیِ جامعه دارد. برای رسیدن به پاسخ این پرسش، در فضای مجازی این سوال در جمع ۳۹۰نفری از جامعه مددکاران اجتماعی ایران که شامل اساتید این رشته، دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی، مددکاران اجتماعی شاغل در ادارات و سازمانهای مختلف و سایر صاحب نظران مطرح شد و نتایج مباحثه گروهی با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی گرینهایم ولاندمن (۲۰۰۴)  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

با تجزیه و تحلیل پاسخ ها کدهای اولیه استخراج گردید. این کُدها در طی فرآیند تجزیه و تحلیل در دو گروه  مفاهیم اصلی و مفاهیم فرعی به شرح ذیل قرار گرفتند.

جهت مطالعه متن کامل و نیز جداول تحلیلی اینجا کلیک کنید.