فهرست عناوین
- تاب‌آوری سازمانی و مدیریت استرس در شرایط جنگ
- مقدمه: چالش‌های بی‌سابقه و ضرورت تاب‌آوری در دوران جنگ
- بخش اول: درک تاب‌آوری سازمانی در مواجهه با بحران
- بخش دوم: عوامل استرس‌زا و چالش‌های منحصربه‌فرد در شرایط جنگی
- بخش سوم: راهبردهای تقویت تاب‌آوری سازمانی در مناطق جنگی
- بخش چهارم: برنامه‌های جامع مدیریت استرس برای پرسنل در زمان جنگ
- بخش پنجم: مزایای بلندمدت تاب‌آوری و مدیریت استرس در سازمان‌های جنگ‌زده
- نتیجه‌گیری: مسیر رو به جلو برای سازمان‌های تاب‌آور
تاب‌آوری سازمانی و مدیریت استرس در شرایط جنگ
کاری از دکتر جواد طلسچی یکتا: بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران
مقدمه: چالش‌های بی‌سابقه و ضرورت تاب‌آوری در دوران جنگ
در دنیای امروز که با تغییرات مداوم و اختلالات ناگهانی روبرو است، توانایی سازمان‌ها برای انطباق و بقا بیش از پیش اهمیت یافته است. در این میان، شرایط جنگی به عنوان یکی از شدیدترین و پیچیده‌ترین بحران‌های اجتماعی، ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها و سازمان‌ها را به شکلی عمیق و گسترده تحت تأثیر قرار می‌دهد.۱ در چنین محیطی، مفاهیم تاب‌آوری سازمانی و مدیریت استرس از اهمیت حیاتی برخوردار می‌شوند.
تاب‌آوری سازمانی (Organizational Resilience) به توانایی سازمان‌ها برای پیش‌بینی، آمادگی، پاسخ‌گویی و انطباق با تغییرات مستمر محیط اشاره دارد.۳ این قابلیت، ظرفیت سازمان را برای سازگاری با مشکلات و بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده در محیط متغیر در بر می‌گیرد.۳ در واقع، تاب‌آوری سازمانی به برنامه و عملکرد یک سازمان در مواجهه با یک موقعیت خاص و یک بحران غیرقابل پیش‌بینی اطلاق میشود.۴ این مفهوم تنها به معنای “بازگشت به حالت عادی” پس از یک اختلال نیست، بلکه شامل ظرفیت “جهش رو به جلو” (bounce forward) برای رشد و شکوفایی در آینده نیز میشود.۶ این دگرگونی در درک تاب‌آوری، از رویکردی صرفاً دفاعی و واکنشی به سمت دیدگاهی پیشرو، انطباقی و فرصت‌محور حرکت کرده است. در شرایط جنگی، این تغییر دیدگاه به سازمان‌ها امکان می‌دهد تا به جای صرفاً هدف‌گذاری برای بقا، به دنبال ایجاد قابلیت‌هایی باشند که به آن‌ها اجازه می‌دهد از بحران‌ها درس بگیرند، نوآوری کنند و حتی در شرایط دشوار مزیت رقابتی کسب کنند.
در کنار تاب‌آوری سازمانی، مدیریت استرس (Stress Management) مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و استراتژی‌ها را شامل میشود که هدف آن‌ها کنترل سطوح استرس، بهبود واکنش به موقعیت‌های تنش‌زا و افزایش تاب‌آوری فردی است.۱۰ در سطح سازمانی، مدیریت استرس به معنای طراحی ساختارهایی برای کاهش اثرات منفی استرس بر کارکنان است.۱۲ در دوران جنگ، استرس و اضطراب به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد و تأثیرات منفی بر سلامت روان و فیزیکی افراد دارد.۱ از این رو، آشنایی با روش‌های مدیریت استرس در این شرایط برای محافظت از سلامت روانی و جسمانی و مقاومت در برابر فشارهای ناشی از جنگ ضروری است.۱
نکته حائز اهمیت این است که تاب‌آوری سازمانی یک پدیده ایزوله نیست، بلکه عمیقاً به سلامت روان و تاب‌آوری کارکنان و همچنین به شبکه‌های حمایتی در جامعه گسترده‌تر وابسته است. منابع متعدد به تاب‌آوری فردی ۱۵ و حتی تاب‌آوری اجتماعی ۲ اشاره می‌کنند. ارتباطات قوی و حمایت اجتماعی به عنوان عوامل محافظ در برابر استرس و تقویت‌کننده تاب‌آوری فردی ذکر شده‌اند.۱ همچنین، تاب‌آوری یک سازمان با تاب‌آوری سایر سازمان‌ها، صنایع، جوامع و حتی کشورها در هم تنیده است.۹ در شرایط جنگی، این وابستگی تشدید میشود؛ یک سازمان نمی‌تواند بدون توجه به سلامت روانی و اجتماعی کارکنان خود و جوامعی که در آن فعالیت می‌کند، تاب‌آور باشد. این امر نیاز به رویکردی جامع و چند سطحی را برجسته می‌کند که در ادامه این گزارش به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد.
بخش اول: درک تاب‌آوری سازمانی در مواجهه با بحران
تاب‌آوری سازمانی به عنوان توانایی یک سازمان برای پیش‌بینی، آمادگی، پاسخ‌گویی و انطباق با تغییرات افزایشی و اختلالات ناگهانی به منظور بقا و شکوفایی تعریف میشود.۵ این توانایی شامل ظرفیت سازمان برای مقاومت، جذب، سازگاری و بازیابی موفقیت‌آمیز از اثرات یک خطر به موقع و کارآمد است.۷ در ابتدا، مفهوم تاب‌آوری عمدتاً بر “بازگشت به حالت عادی” (bounce back) پس از یک اختلال تمرکز داشت.۷ اما با گذشت زمان، این دیدگاه تکامل یافت و مشخص شد که تاب‌آوری واقعی نه تنها به معنای توانایی “بازگشت” است، بلکه شامل قابلیت “جهش رو به جلو” (bounce forward) برای رشد و شکوفایی در آینده نیز میشود.۶ این تغییر پارادایم، سازمان‌ها را به سمت رویکردی سوق می‌دهد که در آن تهدیدات به فرصت‌هایی برای نوآوری و بهبود تبدیل می‌شوند.
مولفه‌های کلیدی تاب‌آوری سازمانی
برای درک عمیق‌تر تاب‌آوری سازمانی، بررسی مولفه‌ها و ابعاد آن ضروری است. دو مدل برجسته در این زمینه، مدل مک‌مانوس و رویکردهای دنایر، چارچوب‌های ارزشمندی را ارائه می‌دهند:
- ابعاد مک‌مانوس (McManus):
- آگاهی موقعیتی (Situational Awareness): این بعد به توانایی سازمان برای درک کامل محیط عملیاتی خود اشاره دارد. یک سازمان تاب‌آور قادر است فرصت‌ها را جستجو کند، بحران‌ها را شناسایی نماید، پیامدهای آن‌ها را درک کند و عوامل ایجادکننده بحران‌ها را بشناسد.۳ این خودآگاهی سازمانی، ابزاری حیاتی برای درک محیط عملیاتی در هر شرایطی است.۴
- آسیب‌پذیری‌های کلیدی (Key Vulnerabilities): این مولفه شامل شناسایی بخش‌هایی از جنبه‌های عملیاتی و مدیریتی سازمان است که بیشترین تأثیر را از وقوع بحران‌ها می‌پیرند. این بخش‌ها می‌توانند شامل دارایی‌های فیزیکی (مانند ساختمان‌ها، تأسیسات، تجهیزات)، دارایی‌های انسانی (مانند مدیران، تصمیم‌گیرندگان، نیروهای متخصص) و ارتباطات باشند.۳
- ظرفیت سازگاری (Adaptive Capacity): این بعد به توانایی سازمان برای تطابق و انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات مستمر و بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده در محیط متغیر می‌پردازد.۳ سازمان‌های تاب‌آور می‌توانند به سرعت با شرایط متغیر سازگار شوند و فرصت‌های نوظهور را غنیمت بشمارند.۵
- رویکردهای دنایر (Denyer):
مدل دنایر، تاب‌آوری سازمانی را در یک ماتریس دو در دو با محورهای “دفاعی/پیشرو” و “سازگار/منعطف” تعریف می‌کند و چهار رویکرد را شناسایی می‌نماید ۶:
- کنترل پیشگیرانه (Preventative Control): این رویکرد تاب‌آوری را از طریق مدیریت ریسک، موانع فیزیکی، افزونگی (ظرفیت اضافی)، سیستم‌های پشتیبان و رویه‌های استاندارد حاصل می‌کند. هدف آن محافظت سازمان از تهدیدات و امکان “بازگشت به حالت پایدار” پس از اختلالات است.۶ (دفاعی + سازگار)
- اقدام آگاهانه (Mindful Action): تاب‌آوری در این رویکرد توسط افرادی ایجاد میشود که تهدیدات را تشخیص داده و به آن‌ها واکنش نشان می‌دهند و به طور مؤثر به موقعیت‌های ناآشنا یا چالش‌برانگیز پاسخ می‌دهند.۶ (دفاعی + منعطف)
- بهینه‌سازی عملکرد (Performance Optimization): این رویکرد بر بهبود مستمر و کارایی در عملیات عادی تمرکز دارد تا تاب‌آوری را از طریق عملکرد پایدار تضمین کند.۶ (پیشرو + سازگار)
- نوآوری تطبیقی (Adaptive Innovation): تاب‌آوری در این حالت از طریق پذیرش تغییر، نوآوری و جستجوی فرصت‌های جدید حاصل میشود. این رویکرد به سازمان امکان می‌دهد تا در مواجهه با چالش‌ها، راه‌حل‌های خلاقانه بیابد و به جلو حرکت کند.۶ (پیشرو + منعطف)
جدول ۱: ابعاد کلیدی تاب‌آوری سازمانی (بر اساس مدل‌های مک‌مانوس و دنایر)
| مدل | بعد کلیدی | توضیح مختصر |
| مک‌مانوس | آگاهی موقعیتی (Situational Awareness) | توانایی سازمان برای درک کامل محیط عملیاتی، شناسایی بحران‌ها و فرصت‌ها.۳ |
| آسیب‌پذیری‌های کلیدی (Key Vulnerabilities) | شناسایی جنبه‌های عملیاتی و مدیریتی که بیشترین تأثیر را از بحران می‌پیرند (شامل دارایی‌های فیزیکی، انسانی، ارتباطات).۳ | |
| ظرفیت سازگاری (Adaptive Capacity) | توانایی سازمان برای تطابق و انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات و بهره‌برداری از فرصت‌ها.۴ | |
| دنایر | کنترل پیشگیرانه (Preventative Control) | تاب‌آوری از طریق مدیریت ریسک، افزونگی و رویه‌های استاندارد برای محافظت از تهدیدات (دفاعی + سازگار).۶ |
| اقدام آگاهانه (Mindful Action) | تاب‌آوری از طریق توانایی افراد برای تشخیص و واکنش مؤثر به تهدیدات و موقعیت‌های ناآشنا (دفاعی + منعطف).۶ | |
| بهینه‌سازی عملکرد (Performance Optimization) | تاب‌آوری از طریق بهبود مستمر و کارایی در عملیات عادی (پیشرو + سازگار).۶ | |
| نوآوری تطبیقی (Adaptive Innovation) | تاب‌آوری از طریق پذیرش تغییر و جستجوی فرصت‌های جدید (پیشرو + منعطف).۶ |
این جدول با ارائه دو مدل برجسته (مک‌مانوس و دنایر) که ابعاد مختلف تاب‌آوری را پوشش می‌دهند، به شفاف‌سازی پیچیدگی این مفهوم کمک می‌کند. با دسته‌بندی ابعاد تاب‌آوری، سازمان‌ها می‌توانند نقاط قوت و ضعف خود را در هر یک از این حوزه‌ها شناسایی کرده و برنامه‌های هدفمندی برای تقویت آن‌ها تدوین کنند.
به عنوان مثال، در شرایط جنگی، ممکن است نیاز به تقویت همزمان “کنترل پیشگیرانه” (برای محافظت از زیرساخت‌ها) و “اقدام آگاهانه” (برای واکنش سریع به تهدیدات جدید) باشد. این جدول به عنوان یک ابزار تشخیصی و برنامه‌ریزی عمل می‌کند.
ویژگی‌های دیگر سازمان‌های تاب‌آور
علاوه بر ابعاد فوق، سازمان‌های تاب‌آور دارای ویژگی‌های دیگری نیز هستند که به آن‌ها در مواجهه با بحران‌ها کمک می‌کند:
- رهبری تطبیقی: رهبرانی که توانایی انطباق و هماهنگی با تغییرات را دارند، نقشی حیاتی در تاب‌آوری سازمان ایفا می‌کنند.۵
- فرهنگ سازمانی: یک فرهنگ سازمانی که انعطاف‌پذیری، همکاری، یادگیری مستمر، نوآوری و ارتباطات مؤثر را تشویق می‌کند، اساس تاب‌آوری است.۵
- مدیریت ریسک: شناسایی، ارزیابی و مدیریت فعال ریسک‌ها، هم داخلی و هم خارجی، برای جلوگیری از تبدیل شدن مشکلات کوچک به بحران‌های تمام‌عیار ضروری است.۵
- مدیریت تداوم کسب‌وکار (BCM) و مدیریت بحران: این شامل توسعه برنامه‌ها و استراتژی‌ها برای اطمینان از عملکرد یا بازیابی سریع عملکردهای حیاتی کسب‌وکار در طول اختلالات است.۵
- منابع کافی و افزونگی: داشتن منابع متنوع، سیستم‌های پشتیبان و کارکنان با مهارت‌های متقابل، تضمین‌کننده تداوم عملیات حتی در مواجهه با اختلالات است.۵
- یادگیری و مدیریت دانش: سازمان‌های تاب‌آور فرهنگی از یادگیری و به اشتراک‌گذاری دانش را پرورش می‌دهند. آن‌ها کارکنان را به کسب مهارت‌های جدید، به اشتراک‌گذاری بهترین شیوه‌ها و درس گرفتن از تجربیات گذشته تشویق می‌کنند.۵
مزایای تاب‌آوری سازمانی
سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری سازمانی مزایای قابل توجهی را برای سازمان به ارمغان می‌آورد، به ویژه در محیط‌های پرخطر مانند شرایط جنگی:
- کاهش ریسک و آسیب‌پذیری: تاب‌آوری به سازمان‌ها کمک می‌کند تا از خطرات احتمالی پیشگیری کرده و در صورت بروز مشکل، به سرعت آن‌ها را حل کنند.۸
- افزایش سودآوری و پایداری مالی: سازمان‌های تاب‌آور حتی در شرایط بحرانی نیز می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند و از ضررهای مالی جلوگیری کنند.۸
- جذب و حفظ استعدادها و افزایش ثبات شغلی: کارکنان تمایل دارند در سازمان‌های تاب‌آور کار کنند، زیرا این سازمان‌ها ثبات و امنیت شغلی بیشتری را ارائه می‌دهند.۸
- بهبود شهرت و اعتماد ذینفعان: تاب‌آوری به افزایش اعتماد و اعتبار سازمان در بین مشتریان، شرکا و جامعه کمک می‌کند.۸
- ایجاد مزیت رقابتی: توانایی انطباق و شکوفایی در شرایط چالش‌برانگیز، یک مزیت رقابتی پایدار برای سازمان‌ها ایجاد می‌کند.۶
- بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری و اجرایی: تاب‌آوری فرآیندهای تصمیم‌گیری و اجرایی را در مواجهه با تغییرات تسهیل می‌کند.۱۹
مدل دنایر ۶ چهار رویکرد تاب‌آوری را معرفی می‌کند که در دو محور “دفاعی/پیشرو” و “سازگار/منعطف” قرار می‌گیرند. این نشان می‌دهد که سازمان‌های تاب‌آور باید به طور همزمان هم از خود “دفاع” کنند (جلوگیری از اتفاقات بد) و هم “پیشرو” باشند (ایجاد اتفاقات خوب)، و همچنین هم “سازگار” (با رویه‌ها و سیستم‌های استاندارد) و هم “منعطف” (با اقدام آگاهانه و نوآوری) باشند. این یک “تفکر پارادوکسیکال” را می‌طلبد.۶ در شرایط جنگی، این دوگانگی اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. سازمان‌ها باید به شدت بر کنترل‌های پیشگیرانه و مدیریت ریسک تمرکز کنند تا از آسیب‌های مستقیم جلوگیری کنند، اما در عین حال باید انعطاف‌پذیری و نوآوری داشته باشند تا بتوانند به سرعت به تغییرات غیرقابل پیش‌بینی واکنش نشان دهند و حتی فرصت‌هایی را در دل بحران شناسایی کنند. صرفاً دفاعی بودن منجر به رکود میشود، و صرفاً منعطف بودن بدون کنترل می‌تواند به هرج و مرج بینجامد. این مدیریت تنش‌ها، کلید بقا و شکوفایی است.
علاوه بر این، گزارش کرانفیلد ۶ تأکید می‌کند که تاب‌آوری سازمانی به “تلاش مستمر” نیاز دارد و در صورت بی‌توجهی، رویکردهای چهارگانه (کنترل پیشگیرانه، اقدام آگاهانه، بهینه‌سازی عملکرد، نوآوری تطبیقی) به مرور زمان “فرسایش” می‌یابند و می‌توانند سازمان‌ها را به سمت فاجعه سوق دهند. این وضعیت نشان می‌دهد که تاب‌آوری یک وضعیت ثابت نیست، بلکه یک فرآیند پویا و نیازمند نگهداری مداوم است. در شرایط جنگی که تغییرات سریع و شدید هستند، غفلت از تقویت مستمر تاب‌آوری می‌تواند به سرعت منجر به آسیب‌پذیری‌های جدی شود. این امر بر اهمیت “ارزیابی مستمر و تخصیص منابع پایدار” برای برنامه‌های تاب‌آوری تأکید می‌کند.۲۲
بخش دوم: عوامل استرس‌زا و چالش‌های منحصربه‌فرد در شرایط جنگی
شرایط جنگی مجموعه‌ای از چالش‌های بی‌سابقه و عوامل استرس‌زای منحصربه‌فرد را برای سازمان‌ها و پرسنل آن‌ها به ارمغان می‌آورد. این عوامل می‌توانند بر تمامی ابعاد عملیاتی و انسانی یک سازمان تأثیر بگذارند.
تأثیرات جنگ بر سازمان‌ها
جنگ می‌تواند منجر به اختلالات گسترده در زیرساخت‌ها و عملیات سازمان‌ها شود:
- اختلال در عملیات و زیرساخت‌ها: جنگ می‌تواند به تخریب دارایی‌های فیزیکی سازمان‌ها مانند ساختمان‌ها، تأسیسات، تجهیزات و ماشین‌آلات منجر شود.۳ این شرایط همچنین زنجیره تأمین و ارتباطات را مختل می‌کند.۳۰ نمونه‌های واقعی شامل قطع برق و اینترنت ۲۸ و از کار افتادن سیستم‌های کامپیوتری ۲۷ نشان‌دهنده ابعاد وسیع این اختلالات هستند که می‌توانند منجر به توقف کامل یا جزئی فعالیت‌ها شوند.
- فقدان امنیت و بی‌ثباتی: محیط جنگی ذاتاً غیرقابل پیش‌بینی و ناامن است.۱ این بی‌ثباتی، برنامه‌ریزی بلندمدت را دشوار می‌سازد و نیاز به انعطاف‌پذیری بالا را دوچندان می‌کند. سازمان‌ها باید دائماً آماده واکنش به تهدیدات و تغییرات ناگهانی باشند.
- چالش‌های مالی و اقتصادی: بحران‌های مالی و مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ، فشار مضاعفی بر سازمان‌ها وارد می‌کند.۱ این چالش‌ها می‌توانند شامل کاهش تقاضا، اختلال در بازارهای مالی، افزایش هزینه‌های عملیاتی و کمبود نقدینگی باشند.
فشارهای روانی بر کارکنان
پیامدهای روانی جنگ بر پرسنل سازمان‌ها به مراتب گسترده‌تر و عمیق‌تر از آسیب‌های فیزیکی است ۱:
- استرس و اضطراب مزمن: کارکنان در معرض تهدید دائمی مرگ یا جراحت، فقدان امنیت، و اخبار و تصاویر تلخ قرار می‌گیرند که منجر به افزایش قابل توجه استرس و اضطراب میشود.۱ استرس شغلی به حدی شایع است که برخی صاحب‌نظران آن را “بیماری شایع قرن” نامیده‌اند.۱۳
- فرسودگی شغلی (Burnout): قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض عوامل استرس‌زای مرتبط با کار، به ویژه در شرایط جنگ، منجر به فرسودگی شغلی میشود.۲۳ این پدیده توسط سازمان بهداشت جهانی به عنوان یک “پدیده شغلی” طبقه‌بندی شده است.۲۳
- اختلالات روانی شدید: خطر ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، افسردگی، اضطراب و آسیب‌های اخلاقی (Moral Injury) در میان پرسنل نظامی، کهنه سربازان و حتی غیرنظامیان به شدت افزایش می‌یابد.۲
- خستگی شفقت (Compassion Fatigue): مشاهده از دست دادن جان انسان‌ها و کمک به قربانیان می‌تواند منجر به خستگی شفقت در کارکنان، به ویژه در سازمان‌های بشردوستانه و امدادی شود.۱۲
- تعارض کار-خانواده و اختلال در روال زندگی: دوری از خانواده، مشکلات خانوادگی، اختلال در روال‌های روزانه و خواب نامنظم به دلیل شرایط جنگ، به استرس کارکنان می‌افزاید.۱
- فشارهای شغلی: تعداد زیاد وظایف، اهداف سخت، زمان‌بندی فشرده، ابهام در نقش‌ها و مسئولیت‌ها، عدم شفافیت در توسعه شغلی و کمبود حمایت از سوی مدیران، همگی از عوامل مؤثر در ایجاد استرس شغلی هستند.۱۰
چالش‌های ارتباطی و امنیتی
- نقص در ارتباطات سازمانی: عدم شفافیت و نقص در جریان اطلاعات می‌تواند منجر به احساس عدم اطمینان و نگرانی در کارکنان شود.۲۱
- تهدیدات سایبری: در شرایط جنگ، سازمان‌ها ممکن است با افزایش تهدیدات سایبری مواجه شوند که نیازمند استراتژی‌های قوی امنیت سایبری و محافظت از داده‌ها است.۲۸
جدول ۲: عوامل استرس‌زای جنگی و تأثیرات آن بر سازمان و پرسنل
| دسته عامل استرس‌زا | عوامل استرس‌زا | تأثیرات بر سازمان | تأثیرات بر پرسنل |
| تهدیدات مستقیم و ناامنی | خطر مرگ/جراحت، حملات نظامی، فقدان امنیت، بی‌ثباتی ۱ | اختلال عملیات، تخریب زیرساخت‌ها، چالش‌های زنجیره تأمین ۳ | استرس مزمن، اضطراب، ترس، ناامیدی ۱ |
| چالش‌های اقتصادی و منابع | مشکلات اقتصادی و بحران‌های مالی، نبود امکانات بهداشتی و غذایی کافی ۱ | کاهش سودآوری، فشار مالی، کمبود منابع ۸ | نگرانی‌های مالی، کاهش رفاه، استرس ۱ |
| فشارهای شغلی و سازمانی | حجم کاری زیاد، اهداف سخت، زمان‌بندی فشرده، ابهام شغلی، نقص ارتباطات سازمانی، کمبود حمایت ۱۰ | کاهش بهره‌وری، افزایش غیبت، افزایش ترک خدمت ۲۳ | فرسودگی شغلی، نارضایتی شغلی، تعارضات بین فردی ۱۳ |
| پیامدهای روانی و اجتماعی | دوری از خانواده، اخبار و تصاویر تلخ، اختلال در روال زندگی و خواب ۱ | آسیب به فرهنگ سازمانی، کاهش روحیه تیمی ۲۳ | PTSD، افسردگی، آسیب اخلاقی، خستگی شفقت، اختلال خواب ۲ |
| تهدیدات فنی و امنیتی | تهدیدات سایبری، از کار افتادن سیستم‌های کامپیوتری ۲۷ | از دست دادن داده‌ها، توقف عملیات، آسیب به شهرت ۲۷ | افزایش استرس ناشی از عدم امنیت اطلاعات ۲۸ |
این جدول به تفکیک عوامل استرس‌زا و پیامدهای آن‌ها در دو سطح سازمانی و فردی کمک می‌کند، که برای درک جامع مشکل حیاتی است. با داشتن یک دید کلی از چالش‌ها، سازمان‌ها می‌توانند استراتژی‌های هدفمندتری برای مقابله با هر یک از این عوامل استرس‌زا و کاهش تأثیرات منفی آن‌ها طراحی کنند. این جدول به عنوان یک ابزار تشخیصی اولیه برای نیازسنجی برنامه‌های تاب‌آوری و مدیریت استرس عمل می‌کند.
یکی از جنبه‌های مهم که اغلب نادیده گرفته میشود، هزینه پنهان جنگ است: تأثیرات روانی بلندمدت و گسترده بر نیروی کار. در حالی که تلفات جانی و آسیب‌های فیزیکی جنگ مشهود هستند، منابع ۱ تأکید می‌کنند که پیامدهای روانی و اجتماعی جنگ “به مراتب گسترده‌تر و عمیق‌تر” هستند. فرسودگی شغلی، PTSD، آسیب اخلاقی و خستگی شفقت نه تنها بر سلامت فرد تأثیر می‌گذارند، بلکه منجر به کاهش بهره‌وری، افزایش غیبت و نرخ ترک خدمت می‌شوند.۲۳ این هزینه‌ها می‌توانند به میلیاردها دلار در سال برسند.۲۳ این وضعیت نشان می‌دهد که مدیریت استرس و حمایت روان‌شناختی در شرایط جنگی صرفاً یک “نرمش” یا “امتیاز” نیست، بلکه یک “ضرورت استراتژیک” برای حفظ سرمایه انسانی و تداوم عملیات است. سازمان‌هایی که به این جنبه‌ها بی‌توجه باشند، با هزینه‌های پنهان و بلندمدت عظیمی در قالب کاهش عملکرد، از دست دادن استعدادها و آسیب به فرهنگ سازمانی مواجه خواهند شد.
همچنین، در محیطی که بسیاری از عوامل خارج از کنترل فرد و سازمان هستند (مانند حملات نظامی، ناامنی)، توانایی حفظ یا ایجاد مجدد روال‌ها و تمرکز بر آنچه قابل کنترل است، به یک مکانیسم مقابله‌ای حیاتی تبدیل میشود. چندین منبع ۱ بر اهمیت “حفظ روال‌های روزانه” و “احساس کنترل” در مواجهه با استرس جنگی تأکید می‌کنند. اختلال در روال (Routine Disruption) به طور قابل توجهی به فرسودگی شغلی کمک می‌کند.۳۲ “تمرکز بر فعالیت‌های روزمره” می‌تواند “احساس کنترل بیشتری” به فرد بدهد.۱ تعیین “اهداف واضح و قابل دستیابی” نیز به “حس کنترل” کمک می‌کند.۱۷ این نشان می‌دهد که حتی در هرج و مرج جنگ، سازمان‌ها باید تلاش کنند تا حد امکان ثبات و پیش‌بینی‌پذیری را در محیط کار فراهم آورند، نقش‌ها را مشخص کنند و به کارکنان فرصت مشارکت در تصمیم‌گیری‌هایی که بر شغلشان تأثیر می‌گذارد، بدهند تا حس عاملیت و کنترل آن‌ها تقویت شود.
بخش سوم: راهبردهای تقویت تاب‌آوری سازمانی در مناطق جنگی
تقویت تاب‌آوری سازمانی در مناطق جنگی نیازمند رویکردی جامع و چندوجهی است که تمامی ابعاد عملیاتی، انسانی و فرهنگی سازمان را در بر گیرد. این راهبردها باید به گونه‌ای طراحی شوند که سازمان بتواند نه تنها در برابر تهدیدات مقاومت کند، بلکه از آن‌ها درس بگیرد و برای آینده‌ای نامطمئن‌تر آماده شود.
رهبری تطبیقی و مؤثر
رهبران در شرایط جنگی نقشی حیاتی در ایجاد و حفظ تاب‌آوری سازمانی ایفا می‌کنند:
- نقش حیاتی رهبری: رهبران باید جهت‌گیری واضحی ارائه دهند، ارتباطات باز را ترویج کنند، کارکنان را توانمند سازند و تصمیمات آگاهانه بگیرند.۵
- اعتماد و احترام: رهبران باید قابل اعتماد و مورد احترام باشند تا بتوانند کارکنان را در مسیر بحران هدایت کنند و اطمینان لازم را برای پذیرش تغییرات فراهم آورند.۸
- مدیریت پارادوکس‌ها: رهبران باید بتوانند تنش بین نیاز به دفاع (جلوگیری از اتفاقات بد) و پیشرفت (ایجاد اتفاقات خوب)، و همچنین سازگاری (با رویه‌ها) و انعطاف‌پذیری (با نوآوری) را مدیریت کنند.۶
- توسعه مهارت‌های رهبری: آموزش و توسعه مهارت‌های مدیران در حوزه تاب‌آوری، از جمله توانایی تصمیم‌گیری در شرایط عدم قطعیت و مدیریت استرس، ضروری است.۱۹
مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی بحران جامع
برنامه‌ریزی دقیق و پیشگیرانه برای مدیریت ریسک و بحران، از اصول اساسی تاب‌آوری است:
- شناسایی و کاهش ریسک: سازمان‌ها باید به طور فعال ریسک‌ها و آسیب‌پذیری‌های خود را، هم داخلی و هم خارجی، شناسایی، ارزیابی و برای کاهش آن‌ها استراتژی تدوین کنند.۵
- برنامه‌ریزی تداوم کسب‌وکار (BCM) و عملیات (COOP): توسعه برنامه‌ها و استراتژی‌ها برای اطمینان از عملکرد یا بازیابی سریع عملکردهای حیاتی کسب‌وکار در طول اختلالات ضروری است.۵ این شامل داشتن سیستم‌های پشتیبان، تأمین‌کنندگان جایگزین و فرآیندهای اضافی برای تضمین تداوم است.۵
- مدیریت حوادث (Incident Management): داشتن رویه‌های مشخص برای پاسخ مؤثر به حوادثی که بر ایمنی جانی و دارایی‌های فیزیکی تأثیر می‌گذارند، به سازمان کمک می‌کند تا به سرعت و کارآمد واکنش نشان دهد.۲۰
- سناریوپردازی و تمرین: انجام ارزیابی‌های ریسک، سناریوپردازی و اجرای برنامه‌های اضطراری به صورت منظم، آمادگی سازمان را برای مواجهه با بحران‌های غیرمنتظره به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.۵
فرهنگ سازمانی تاب‌آور
فرهنگ سازمانی نقش محوری در تقویت تاب‌آوری ایفا می‌کند:
- ترویج انعطاف‌پذیری و همکاری: ایجاد فرهنگی که چابکی، انطباق‌پذیری، همکاری و یادگیری را ارج می‌نهد، سازمان را قادر می‌سازد تا به سرعت به تغییرات واکنش نشان دهد.۵
- حمایت از سلامت روان: ایجاد محیطی باز و بدون انگ که از سلامت روان حمایت می‌کند و به کارکنان احساس ارزشمندی می‌دهد، برای حفظ روحیه و بهره‌وری ضروری است.۲۳
- تشویق نوآوری و خلاقیت: فرهنگی که به ورودی همه ارزش می‌دهد و یادگیری از اشتباهات و نوآوری را تشویق می‌کند، به سازمان کمک می‌کند تا راه‌حل‌های جدیدی برای چالش‌ها بیابد.۲۰
- شفافیت و مشارکت: ترویج اعتماد، شفافیت و مشارکت کارکنان در تصمیم‌گیری‌ها، به ویژه در مسائلی که بر شغلشان تأثیر می‌گذارد، حس عاملیت و تعلق را در آن‌ها تقویت می‌کند.۱۰
مدیریت منابع و ایجاد افزونگی
مدیریت هوشمندانه منابع و ایجاد ظرفیت‌های اضافی برای مقابله با اختلالات حیاتی است:
- تنوع‌بخشی به نیروی کار و منابع: داشتن کارکنان با مهارت‌های متنوع و تأمین‌کنندگان جایگزین، آسیب‌پذیری سازمان را در برابر اختلالات کاهش می‌دهد.۵
- زیرساخت‌های فنی و فناوری: استفاده از فناوری‌های نوین برای افزایش توانایی سازمان در مواجهه با تغییرات، از جمله زیرساخت‌های ابری و سیستم‌های پشتیبان، امنیت و تداوم عملیات را تضمین می‌کند.۱۹
- مدیریت خودمختار برق و اینترنت: در مناطق جنگی، راه‌حل‌هایی مانند پنل‌های خورشیدی، باتری‌ها و ژنراتورها برای مقابله با قطعی برق حیاتی هستند تا عملیات بتواند ادامه یابد.۲۸
ارتباطات شفاف و به‌موقع
ارتباطات مؤثر، سنگ بنای تاب‌آوری در شرایط بحرانی است:
- حفظ جریان اطلاعات: تبادل اطلاعات دقیق و به موقع بین ذینفعان داخلی و خارجی، به ویژه در شرایط بحرانی، برای تصمیم‌گیری آگاهانه و کاهش اضطراب ضروری است.۵
- استراتژی ارتباطی بحران: داشتن یک استراتژی ارتباطی مشخص و از پیش تعیین شده برای اطلاع‌رسانی به کارکنان در مورد تغییرات و برنامه‌ها، به مدیریت انتظارات و حفظ آرامش کمک می‌کند.۸
- کاهش ابهام: مشخص کردن نقش‌ها و مسئولیت‌ها و کاهش عدم قطعیت در مورد توسعه شغلی، به کارکنان حس کنترل بیشتری می‌دهد و استرس ناشی از ابهام را کاهش می‌دهد.۱۰
جدول ۳: راهبردهای عملی برای تقویت تاب‌آوری سازمانی در شرایط جنگی
| حوزه راهبرد | راهبردهای کلیدی | اقدامات عملی مرتبط با جنگ |
| رهبری | رهبری تطبیقی و همدلانه ۵ | توسعه مهارت‌های تصمیم‌گیری در عدم قطعیت، مدیریت تنش‌های پارادوکسیکال.۶ |
| مدیریت ریسک و بحران | برنامه‌ریزی تداوم کسب‌وکار و مدیریت بحران جامع ۵ | تمرین سناریوهای جنگی، ایجاد سیستم‌های پشتیبان و افزونگی.۵ |
| فرهنگ سازمانی | ترویج فرهنگ انعطاف‌پذیری، یادگیری و حمایت ۵ | ایجاد محیطی باز و بدون انگ برای سلامت روان، تشویق نوآوری.۲۳ |
| مدیریت منابع | ایجاد افزونگی در منابع (انسانی، فیزیکی، فنی) ۵ | تنوع‌بخشی به نیروی کار، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ابری و مقاوم.۱۹ |
| تأمین برق و اینترنت خودمختار ۲۸ | استفاده از پنل‌های خورشیدی، باتری‌ها و ژنراتورها. | |
| ارتباطات | ارتباطات شفاف و به‌موقع ۵ | تدوین استراتژی ارتباطی بحران، کاهش ابهام در نقش‌ها.۸ |
این جدول به عنوان یک چک‌لیست یا نقشه راه برای مدیران عمل می‌کند تا بتوانند به طور سیستماتیک حوزه‌های مختلف سازمان خود را برای تقویت تاب‌آوری در شرایط جنگی ارزیابی و بهبود بخشند. این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا از سردرگمی ناشی از اطلاعات متناقض جلوگیری کنند.۶
چارچوب تاب‌آوری سازمانی ICOR 20 و گزارش کرانفیلد ۲۹ تأکید می‌کنند که تاب‌آوری حاصل “یکپارچه‌سازی” و “هماهنگی” دوازده رشته مدیریتی (مانند مدیریت ریسک، تداوم کسب‌وکار، ارتباطات بحران) است و باید “سیلوها” را از بین برد.۲۰ تاب‌آوری فراتر از صرف مدیریت ریسک، رهبری و فرهنگ سالم است؛ سازمان باید از نظر مالی نیز پایدار باشد و خدمات خود را در شرایط متغیر ارائه دهد.۲۰ این وضعیت نشان می‌دهد که رویکرد جزیره‌ای به تاب‌آوری ناکارآمد است. در شرایط جنگی، که پیچیدگی و عدم قطعیت به اوج خود می‌رسد، هماهنگی بین تمامی بخش‌ها (از امنیت فیزیکی و سایبری گرفته تا منابع انسانی و مالی) حیاتی است. یک نقص در یک بخش (مثلاً قطع ارتباطات) می‌تواند کل زنجیره تاب‌آوری را به خطر اندازد. بنابراین، سازمان‌ها باید به تاب‌آوری به عنوان یک اکوسیستم جامع و در هم تنیده نگاه کنند.
همچنین، “آگاهی موقعیتی” ۳ به عنوان یکی از ابعاد کلیدی تاب‌آوری ذکر شده است. سازمان‌های تاب‌آور “دانش” را ارزش می‌نهند، “یادگیری مستمر” را تشویق می‌کنند ۲۰ و “اطلاعات” را به اشتراک می‌گذارند.۲۰ در شرایط جنگی، “اطلاعات موثق و معتبر” برای حفظ آرامش و تمرکز بر واقعیت‌ها ضروری است.۱ در محیط جنگی که اطلاعات نادرست و شایعات می‌توانند به سرعت منتشر شوند و اضطراب را تشدید کنند، دسترسی به اطلاعات دقیق و بهنگام، و توانایی تحلیل و تبدیل آن به دانش قابل اقدام، یک مزیت رقابتی و یک عامل بقا است. این وضعیت بر سرمایه‌گذاری در سیستم‌های جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات، آموزش کارکنان برای تشخیص اطلاعات موثق و ترویج فرهنگی که در آن اطلاعات آزادانه و شفاف به اشتراک گذاشته شود، تأکید می‌کند.
بخش چهارم: برنامه‌های جامع مدیریت استرس برای پرسنل در زمان جنگ
مدیریت استرس در شرایط جنگی نیازمند رویکردی دوگانه است: هم توانمندسازی فردی کارکنان با تکنیک‌های مقابله‌ای و هم ارائه حمایت‌های سیستماتیک و ساختارمند از سوی سازمان.
تکنیک‌های فردی مدیریت استرس
کارکنان می‌توانند با به‌کارگیری تکنیک‌های زیر، سطح استرس خود را در شرایط جنگی مدیریت کنند:
- ذهن‌آگاهی و آرام‌سازی: تمریناتی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق (مانند تکنیک ۴-۷-۸ هاروارد)، یوگا و تمرینات آرام‌سازی عضلانی پیشرونده، ابزارهای مؤثری برای آرامش فوری و افزایش خودآگاهی هستند.۱
- حفظ روال‌های روزانه: حتی در شرایط بحرانی، تلاش برای حفظ برنامه روزانه و فعالیت‌های روتین می‌تواند احساس ثبات و امنیت را تقویت کند.۱۴
- محدود کردن دنبال کردن اخبار: پیگیری بیش از حد اخبار جنگی، ذهن را خسته و اضطراب را افزایش می‌دهد. توصیه میشود زمان خبرخوانی را محدود کنید (مثلاً ۳۰ دقیقه در روز) و از مطالعه اخبار قبل از خواب خودداری کنید.۱۴
- مراقبت از سلامت جسمانی: خواب کافی، تغذیه سالم، فعالیت بدنی منظم و مراقبت‌های بهداشتی، از سلامت جسمی و روانی حمایت کرده و مقاومت بدن را در برابر استرس افزایش می‌دهند.۱
- حل مسئله و واقع‌گرایی: یادگیری مهارت‌های حل مسئله به افراد کمک می‌کند تا هنگام مواجهه با چالش‌ها، تصمیمات منطقی‌تری بگیرند.۱۶ همچنین، تعیین اهداف واقع‌بینانه و پذیرش موقعیت‌های غیرقابل کنترل، از جمله پذیرش چیزهایی که نمی‌توان تغییر داد، برای کاهش استرس حیاتی است.۱۱
- گفت‌وگوی درونی و بازسازی شناختی: تغییر الگوهای فکری منفی و پرورش شفقت به خود، به افراد کمک می‌کند تا با خود مهربان‌تر باشند و از فاجعه‌سازی ذهنی جلوگیری کنند.۱۵
- برقراری ارتباط و حمایت اجتماعی: صحبت با دوستان، خانواده یا مشاوران، و شرکت در گروه‌های حمایتی، نقش مهمی در کاهش احساس تنهایی و ناامنی ایفا می‌کند.۱
- فعالیت‌های لذت‌بخش: اختصاص زمان برای فعالیت‌هایی که برای فرد لذت‌بخش است، مانند هنر، موسیقی، مطالعه یا فعالیت‌های معنوی، می‌تواند در کاهش استرس مؤثر باشد.۱
- تکنیک‌های گراندینگ (Grounding): این تکنیک‌ها شامل تمرکز حواس بر محیط اطراف (مانند نام بردن ۵ چیزی که می‌بینید، ۴ صدایی که می‌شنوید و ۳ چیزی که لمس می‌کنید) برای بازگرداندن تمرکز به زمان حال و قطع چرخه وحشت هستند.۳۴
حمایت‌های روان‌شناختی سازمانی
سازمان‌ها مسئولیت دارند تا ساختارهایی را برای حمایت از سلامت روان کارکنان خود در شرایط جنگی فراهم کنند:
- برنامه‌های کمک به کارکنان (EAP): ارائه برنامه‌های کمک به کارکنان که حمایت محرمانه و منابعی برای چالش‌های شخصی یا کاری فراهم می‌کنند، بسیار مؤثر است.۲۳
- مشاوره‌های تخصصی: دسترسی آسان به روان‌شناسان و مشاوران برای مدیریت استرس، اضطراب و سایر اختلالات روانی ضروری است.۱
- گروه‌های حمایتی (Support Groups): فراهم کردن محیطی امن برای به اشتراک‌گذاری تجربیات و دریافت حمایت عاطفی و عملی از همکاران یا افراد با چالش‌های مشابه، می‌تواند به طور قابل توجهی فرسودگی شغلی را کاهش دهد.۱۲
- آموزش تاب‌آوری: توسعه مهارت‌های چندوجهی تاب‌آوری عاطفی، ذهنی، اجتماعی و فیزیکی از طریق برنامه‌های آموزشی، کارکنان را برای مقابله با مشکلات توانمند می‌سازد.۱۶
- آمادگی پیش از استقرار: ارائه آموزش‌های تاب‌آوری پیش از ورود به میدان نبرد برای پرسنل نظامی، به آن‌ها کمک می‌کند تا استراتژی‌های مقابله‌ای را قبل از مواجهه با استرس‌زاهای منحصر به فرد جنگ توسعه دهند.۳۰
- خدمات سلامت روان قابل استقرار: افزایش تعداد متخصصان سلامت روان در واحدهای نظامی و استفاده از فناوری‌هایی مانند تله‌هلث و اپلیکیشن‌های موبایل، دسترسی به حمایت‌های روان‌شناختی را در محیط‌های عملیاتی دوردست تسهیل می‌کند.۳۰
ترویج رفاه و تعادل کار-زندگی
سازمان‌ها می‌توانند با ایجاد محیط کاری حمایتی، به کاهش استرس کارکنان کمک کنند:
- ساعات کاری منعطف و دورکاری: اجازه دادن به دورکاری و ساعات کاری منعطف می‌تواند فشار موجود در محیط کار را کاهش داده و به کارکنان در ایجاد تعادل بین کار و زندگی شخصی کمک کند.۱۰
- تعیین نقش‌ها و مسئولیت‌های شفاف: مشخص کردن واضح نقش‌ها و مسئولیت‌ها و کاهش عدم قطعیت در مورد توسعه شغلی، به کارکنان حس کنترل بیشتری می‌دهد و ابهام را کاهش می‌دهد.۱۰
- نظارت بر حجم کاری: اطمینان از متناسب بودن حجم کاری با توانایی‌های کارکنان و جلوگیری از فشار بیش از حد، برای پیشگیری از فرسودگی شغلی حیاتی است.۱۰
- ایجاد فرهنگ سازمانی مثبت و حمایتی: ترویج اعتماد، شفافیت، قدردانی و مشارکت، و مبارزه با تبعیض و قلدری، محیط کاری امن و حمایتی ایجاد می‌کند.۱۰
- مشوق‌های مالی و پاداش: ترتیب دادن مشوق‌های مالی و پاداش‌ها می‌تواند انگیزه کارکنان را افزایش داده و به آن‌ها حس ارزشمندی بدهد.۱۰
- فضاهای اجتماعی و استراحت: فراهم کردن محیط‌هایی برای استراحت و تعامل اجتماعی بین کارکنان، به کاهش استرس و تقویت ارتباطات کمک می‌کند.۱۰
مقابله با فرسودگی شغلی و خستگی شفقت
- شناسایی علائم: آموزش کارکنان و مدیران برای شناسایی علائم استرس و فرسودگی شغلی در خود و دیگران، گام اول در مداخله مؤثر است.۲۳
- استراتژی‌های پیشگیرانه و درمانی: برنامه‌های مدیریت استرس و فرسودگی شغلی باید به طور مستقیم این چالش‌ها را هدف قرار دهند و شامل ابزارهایی برای پیشگیری و کاهش آن‌ها باشند.۲۳
- فرصت‌های داوطلبانه: ارائه فرصت‌های داوطلبانه می‌تواند با کاهش سطح فرسودگی شغلی مرتبط باشد.۳۲
- مدیریت آسیب اخلاقی: مداخلات تخصصی شامل مشاوره فردی و گروه‌های بحث ساختاریافته برای پردازش تجربیات و حمایت از تصمیم‌گیری اخلاقی در محیط‌های جنگی ضروری است.۳۰
جدول ۴: تکنیک‌های مدیریت استرس فردی و حمایت‌های سازمانی در زمان جنگ
| دسته | تکنیک‌ها/حمایت‌ها | توضیحات/اقدامات عملی |
| تکنیک‌های فردی | ذهن‌آگاهی و آرام‌سازی | مدیتیشن، تنفس عمیق (۴-۷-۸)، یوگا، آرام‌سازی عضلانی.۱ |
| حفظ روال‌های روزانه | تلاش برای حفظ برنامه روزانه و فعالیت‌های روتین.۱۴ | |
| محدود کردن دنبال کردن اخبار | کاهش زمان خبرخوانی به ۳۰ دقیقه در روز، عدم مطالعه اخبار قبل از خواب.۱۴ | |
| مراقبت از سلامت جسمانی | خواب کافی، تغذیه سالم، فعالیت بدنی منظم.۱ | |
| حل مسئله و واقع‌گرایی | یادگیری مهارت‌های حل مسئله، تعیین اهداف واقع‌بینانه، پذیرش موقعیت‌های غیرقابل کنترل.۱۱ | |
| گفت‌وگوی درونی و بازسازی شناختی | تغییر الگوهای فکری منفی، پرورش شفقت به خود.۱۵ | |
| برقراری ارتباط و حمایت اجتماعی | صحبت با دوستان/خانواده/مشاوران، شرکت در گروه‌های حمایتی.۱ | |
| فعالیت‌های لذت‌بخش | اختصاص زمان برای هنر، موسیقی، مطالعه، فعالیت‌های معنوی.۱ | |
| تکنیک‌های گراندینگ | تمرکز حواس بر محیط اطراف (۵-۴-۳).۳۴ | |
| حمایت‌های سازمانی | برنامه‌های کمک به کارکنان (EAP) | ارائه حمایت محرمانه و منابع برای چالش‌های شخصی/کاری.۲۳ |
| مشاوره‌های تخصصی | دسترسی به روان‌شناسان و مشاوران.۱ | |
| گروه‌های حمایتی | فراهم کردن محیطی امن برای به اشتراک‌گذاری تجربیات.۱۲ | |
| آموزش تاب‌آوری | توسعه مهارت‌های تاب‌آوری عاطفی، ذهنی، اجتماعی، فیزیکی.۱۶ | |
| ساعات کاری منعطف و دورکاری | کاهش فشار محیط کار، کمک به تعادل کار-زندگی.۱۰ | |
| تعیین نقش‌های شفاف و نظارت بر حجم کاری | کاهش ابهام، اطمینان از متناسب بودن حجم کاری.۱۰ | |
| فرهنگ سازمانی حمایتی | ترویج اعتماد، شفافیت، قدردانی، مبارزه با تبعیض.۱۰ | |
| مشوق‌ها و فضاهای استراحت | افزایش انگیزه، فراهم کردن محیط‌هایی برای استراحت و تعامل.۱۰ | |
| برنامه‌های مقابله با فرسودگی شغلی و خستگی شفقت | شناسایی علائم، استراتژی‌های پیشگیرانه و درمانی، فرصت‌های داوطلبانه.۲۳ |
این جدول یک نمای جامع از طیف وسیعی از تکنیک‌ها و برنامه‌های موجود را ارائه می‌دهد که هم در سطح فردی و هم در سطح سازمانی قابل اجرا هستند. با تفکیک این دو سطح، سازمان‌ها و افراد می‌توانند به راحتی راهکارهای مناسب با نیازها و منابع خود را شناسایی و پیاده‌سازی کنند. این جدول به عنوان یک ابزار مرجع سریع برای انتخاب و اجرای برنامه‌های مدیریت استرس در محیط‌های جنگی عمل می‌کند.
مسئولیت مدیریت استرس در شرایط جنگی تنها بر عهده فرد نیست، بلکه سازمان نقشی حیاتی در ایجاد محیطی حمایتی و ارائه منابع لازم دارد. بدون حمایت سیستماتیک، تکنیک‌های فردی ممکن است در برابر شدت استرس‌های جنگی ناکافی باشند. سازمان‌هایی که در این برنامه‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند، نه تنها به سلامت کارکنان خود کمک می‌کنند، بلکه بهره‌وری و پایداری بلندمدت خود را نیز تضمین می‌کنند.۲۲ این وضعیت نشان می‌دهد که یک رویکرد جامع به مدیریت استرس، فراتر از صرف تکنیک‌های فردی، نیازمند حمایت‌های سیستماتیک و ساختارمند از سوی سازمان است.
در کنار تکنیک‌های عملی، مفاهیمی مانند “پذیرش چیزهایی که نمی‌توان تغییر داد” و “معنا دادن به رنج” نیز در تاب‌آوری روان‌شناختی اهمیت می‌یابند.۱۱ پذیرش به معنای تسلیم شدن نیست، بلکه “اجازه دادن به تجربه‌ها برای عبور کردن” است.۱۵ توانایی “بازتعریف چالش‌ها به عنوان فرصت” نیز بخشی از تاب‌آوری ذهنی است.۲۲ در شرایط جنگی، بسیاری از عوامل خارج از کنترل فرد و سازمان هستند. تلاش برای مقاومت در برابر این واقعیت‌ها می‌تواند استرس را تشدید کند. این وضعیت تأکید می‌کند که تاب‌آوری واقعی نه تنها در توانایی تغییر محیط، بلکه در توانایی تغییر نگرش و معنابخشی به تجربیات دشوار نهفته است. سازمان‌ها می‌توانند با ترویج فرهنگ پذیرش واقعیت‌های دشوار، تمرکز بر آنچه قابل کنترل است و کمک به کارکنان برای یافتن معنا در کار و زندگی خود، تاب‌آوری روان‌شناختی آن‌ها را تقویت کنند.
بخش پنجم: مزایای بلندمدت تاب‌آوری و مدیریت استرس در سازمان‌های جنگ‌زده
سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری سازمانی و برنامه‌های مدیریت استرس، به ویژه در شرایط جنگی، نه تنها برای بقای کوتاه‌مدت ضروری است، بلکه مزایای بلندمدت و پایداری را برای سازمان به ارمغان می‌آورد.
تضمین تداوم و پایداری عملیات
سازمان‌های تاب‌آور توانایی منحصر به فردی در حفظ عملکردهای اصلی خود و خدمت‌رسانی به مشتریان، حتی در مواجهه با اختلالات و بحران‌های شدید، دارند.۵ این قابلیت، به حفظ درآمد و اعتماد مشتریان کمک می‌کند و پایداری بلندمدت کسب‌وکار را تضمین می‌نماید.۸ تاب‌آوری فراتر از صرف “بازگشت به حالت عادی” است؛ به سازمان امکان می‌دهد که برای آینده برنامه‌ریزی کند و مدل‌های کسب‌وکار خود را برای حفظ پایداری و همگام شدن با خواسته‌های بازار تکامل بخشد.۸ این رویکرد پیشگیرانه، سازمان را قادر می‌سازد تا در برابر چالش‌های بزرگ، از جمله رکود اقتصادی یا بلایای طبیعی، مقاومت کرده و سازگار شود.۸
افزایش مشارکت، حفظ و بهره‌وری کارکنان
برنامه‌های مدیریت استرس و ترویج رفاه کارکنان، منجر به افزایش قابل توجه مشارکت و رضایت شغلی میشود.۲۳ کاهش فرسودگی شغلی و استرس مزمن، به نوبه خود، به کاهش غیبت و نرخ ترک خدمت کمک می‌کند و هزینه‌های استخدام و آموزش مجدد را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد.۸ کارکنانی که استرس کمتری دارند و تاب‌آورتر هستند، تصمیمات بهتری می‌گیرند، تمرکز بالاتری دارند و خدمات با کیفیت‌تری ارائه می‌دهند، که به افزایش بهره‌وری کلی سازمان منجر میشود.۲۲ این وضعیت، نیروی کار را قادر می‌سازد تا با کارایی بیشتری عمل کرده و اهداف را سریع‌تر محقق سازد.۲۶
تقویت شهرت و اعتماد ذینفعان
سازمان‌هایی که در مدیریت بحران و حمایت از کارکنان خود موفق عمل می‌کنند، اعتماد سرمایه‌گذاران، مشتریان، شرکا و جامعه را جلب می‌کنند.۸ این امر به بهبود تصویر عمومی و شهرت سازمان کمک می‌کند، که در بلندمدت یک دارایی ارزشمند محسوب میشود.۸ زمانی که ذینفعان درک کنند که یک شرکت به خوبی برای مقابله با اختلالات و بحران‌ها آماده است، احتمال بیشتری دارد که به سازمان اعتماد کرده و از آن حمایت کنند، که این امر می‌تواند تأثیر مثبتی بر روحیه شرکت در دوران دشوار نیز داشته باشد.۸
ایجاد مزیت رقابتی و فرصت‌های رشد در شرایط دشوار
سازمان‌های تاب‌آور می‌توانند تهدیدات را به فرصت تبدیل کرده و حتی در شرایط چالش‌برانگیز رشد و شکوفایی داشته باشند.۶ این توانایی برای انطباق و نوآوری، یک مزیت رقابتی پایدار در بازارهای نامطمئن ایجاد می‌کند.۸ علاوه بر این، تجربیات جنگی می‌توانند منجر به افزایش خودباوری، تحمل استرس و توانایی مقابله با چالش‌های زندگی در افراد شوند.۳۶ این امر نه تنها به کارکنان کمک می‌کند تا از بحران عبور کنند، بلکه زمینه‌ساز ساختن آینده‌ای بهتر برای جامعه خواهد بود.۱۷
سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری و مدیریت استرس ممکن است در نگاه اول به عنوان یک هزینه تلقی شود، اما منابع ۸ به وضوح نشان می‌دهند که این سرمایه‌گذاری دارای بازده مالی قابل توجهی است. کاهش غیبت، ترک خدمت، هزینه‌های بهداشتی و افزایش بهره‌وری، همگی به سودآوری سازمان کمک می‌کنند. برخی مطالعات نشان می‌دهند که به ازای هر دلار سرمایه‌گذاری در برنامه‌های رفاهی، ۱.۵۰ دلار بازگشت سرمایه وجود دارد.۲۴ این وضعیت به رهبران سازمان‌ها کمک می‌کند تا تاب‌آوری و مدیریت استرس را نه صرفاً یک هزینه یا یک مسئولیت اجتماعی، بلکه یک “ضرورت استراتژیک” و یک “سرمایه‌گذاری هوشمندانه” در نظر بگیرند. در شرایط جنگی که منابع کمیاب هستند، توجیه این سرمایه‌گذاری از منظر مالی و پایداری بلندمدت حیاتی است.
همچنین، منابع ۸ تأکید می‌کنند که “کارکنان تاب‌آور، شرکت‌های تاب‌آور را ایجاد می‌کنند.” رهبران می‌توانند با “توسعه مهارت‌ها و تاب‌آوری” در کارکنان، به آن‌ها کمک کنند تا در مواجهه با تغییرات شغلی انعطاف‌پذیرتر باشند و به نیازهای در حال تحول سازمان کمک کنند.۸ این یک رابطه هم‌افزایی را نشان می‌دهد. سازمان با حمایت از تاب‌آوری فردی، نه تنها به سلامت کارکنان کمک می‌کند، بلکه به طور مستقیم ظرفیت تاب‌آوری کلی خود را نیز افزایش می‌دهد. این امر به ویژه در شرایط جنگی که نیروی انسانی تحت فشار شدید قرار دارد، اهمیت پیدا می‌کند. سازمان‌هایی که در تاب‌آوری فردی سرمایه‌گذاری می‌کنند، یک “نیروی کار انعطاف‌پذیر” ایجاد می‌کنند که می‌تواند در مواجهه با اختلالات، کمبود مهارت‌ها و کاهش بهره‌وری را کاهش دهد.
نتیجه‌گیری: مسیر رو به جلو برای سازمان‌های تاب‌آور
در مواجهه با چالش‌های بی‌سابقه و پیچیده شرایط جنگی، تاب‌آوری سازمانی و مدیریت استرس دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای بقا، تداوم و شکوفایی محسوب میشود.۹ این گزارش نشان داد که تاب‌آوری فراتر از صرف “بازگشت به حالت عادی” پس از یک اختلال است و شامل توانایی “جهش رو به جلو” برای رشد، نوآوری و تبدیل تهدیدات به فرصت میشود.۶ این تغییر دیدگاه، سازمان‌ها را به سمت رویکردی سوق می‌دهد که در آن، بحران‌ها بستری برای بازسازی و بهینه‌سازی زیرساخت‌ها و مدل‌های عملیاتی برای آینده‌ای نامطمئن‌تر فراهم می‌آورند.
مدیریت استرس، به ویژه در محیط‌های جنگی، نیازمند رویکردی جامع است که هم تکنیک‌های فردی برای توانمندسازی کارکنان و هم حمایت‌های سیستماتیک سازمانی را در بر می‌گیرد.۱۲ مسئولیت مدیریت استرس تنها بر عهده فرد نیست، بلکه سازمان نقشی حیاتی در ایجاد محیطی حمایتی، ارائه منابع لازم، و ترویج فرهنگ سلامت روان ایفا می‌کند. بدون حمایت ساختارمند، تکنیک‌های فردی ممکن است در برابر شدت استرس‌های جنگی ناکافی باشند.
رهبری تطبیقی و مؤثر، برنامه‌ریزی جامع بحران و تداوم کسب‌وکار، فرهنگ سازمانی حمایتی و انعطاف‌پذیر، مدیریت هوشمندانه منابع و ایجاد افزونگی، و ارتباطات شفاف و به‌موقع، ستون‌های اصلی تاب‌آوری سازمانی را تشکیل می‌دهند. این عناصر باید به صورت یکپارچه و هماهنگ عمل کنند تا سازمان بتواند در برابر چالش‌ها مقاومت کرده و به فعالیت خود ادامه دهد.
سرمایه‌گذاری در سلامت روان و رفاه کارکنان نه تنها یک مسئولیت اخلاقی و انسانی است، بلکه یک سرمایه‌گذاری هوشمندانه با بازدهی مالی و انسانی بلندمدت محسوب میشود.۲۳ سازمان‌هایی که در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند، نه تنها به حفظ سرمایه انسانی خود کمک می‌کنند، بلکه بهره‌وری، پایداری مالی و شهرت خود را نیز در بلندمدت تضمین می‌نمایند. این امر به ایجاد چرخه مثبتی منجر میشود که در آن کارکنان تاب‌آور، سازمان‌های تاب‌آور را می‌سازند و ظرفیت کلی سازمان را برای مواجهه با مشکلات افزایش می‌دهند.
منابع مورداستناد
- مدیریت استرس در زمان جنگ – کلینیک روانشناسی و مشاوره آفتابگردان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://clinicaftabgardan.com/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D9%86%DA%AF/
- بحران جنگ، تاب آوری و ارتقا سلامت – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵
- اهمیت تاب آوری سازمانی چیست؟ – تاب‌آوری – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2025/01/18/%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/
- سازمان تاب آور کدامست ؟ تاب آوری سازمانی چیست – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵
- What is Organizational Resilience? – BCM Institute Blog, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://blog.bcm-institute.org/operational-resilience/what-is-organisational-resilience
- Organizational Resilience – Cranfield University, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.cranfield.ac.uk/-/media/images-for-new-website/som-media-room/images/organisational-report-david-denyer.ashx
- Organizational Resilience: The Theoretical Model and Research Implication – ResearchGate, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/319486271_Organizational_Resilience_The_Theoretical_Model_and_Research_Implication
- Importance of Organizational Resilience | Keystone Partners, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.keystonepartners.com/resources/what-is-organizational-resilience/
- The Importance of Organizational Resilience – PECB, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://pecb.com/article/the-importance-of-organizational-resilience
- مدیریت استرس چیست؟ – بوکاپو, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://bookapo.com/mag/lifestyle/what-is-stress-management/
- Stress Management Techniques and Strategies to Deal with Stress. – HelpGuide.org, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.helpguide.org/mental-health/stress/stress-management
- Organizational and Individual Stress Management – SAMHSA, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.samhsa.gov/technical-assistance/dtac/disaster-response-toolkit/program-admin/organizational-individual-stress-management
- استرس، دلایل و تاثیر آن بر عملکرد کارکنان سازمان – ایده پرداز طلوع, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://toluesoft.com/fa/article/view/1114-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%B3%D8%8C-%D8%AF%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%84-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%84%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86
- استرس جنگ: علائم، تأثیرات و تکنیک‌های تخصصی کاهش – کلینیک مکث, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://max.clinic/blog/war-stress/
- تاب‌آوری و مدیریت استرس در شرایط جنگ – کلینیک روانشناسی نیک مایند, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://nikmindclinic.com/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C/
- تاب آوری چیست؟ انواع، مولفه ها، فواید و تکنیک های افزایش آن | روان‌درمان, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://ravandarman.com/blog/resilience/
- راز تاب آوری در جنگ: این نیز بگذرد! – سواد زندگی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://savadezendegi.com/fa/news/7336/%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D9%86%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%DA%AF%D8%B0%D8%B1%D8%AF/
- تاب آوری بلایا چیست و چگونه ایجاد میشود – میگنا, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵،
- اهمیت، شاخص ها و موانع تاب آوری سازمانی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵،
- Resilience Frameworks – ICOR, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.build-resilience.org/organizational-resilience-framework.php
- راهکارهای مدیریت استرس در محیط کار – ایمان فلاحتی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://imanfalahati.ir/stress-management-in-the-workplace/
- آموزش مدیریت استرس و تاب آوری: کلید توانمندسازی کارکنان دولت و ارتقای خدمات عمومی, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/12965/
- Stress Management Programs in the Workplace – Personify Health, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://personifyhealth.com/resources/stress-management-programs-in-the-workplace/
- Stress Management Should Be A Part Of Your Wellness Program – IncentFit, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://incentfit.com/wellness-word/stress-management-should-be-a-part-of-your-wellness-program/
- تاب آوری سازمانی چیست و چگونه می توان آن را افزایش داد؟ – بیتوته, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.beytoote.com/psychology/zendegi-behtar/organizational-resilience-increased.html
- Importance Of Stress Management For Your Team – PushFar, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.pushfar.com/article/importance-of-stress-management-for-your-team/
- ۷ Real-Life Business Continuity Plan Examples You’ll Want to Read – Invenio IT, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://invenioit.com/continuity/4-real-life-business-continuity-examples/
- Business Continuity During Wartime: Gart Solutions, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://gartsolutions.com/business-continuity-during-wartime-gart-solutions/
- Organizational Resilience: A summary of academic evidence, business insights and new thinking – Cranfield University, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.cranfield.ac.uk/som/case-studies/organizational-resilience-a-summary-of-academic-evidence-business-insights-and-new-thinking
- Confronting the Mental Health Challenges of Large-Scale Combat Operations | Military Medicine | Oxford Academic, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://academic.oup.com/milmed/advance-article/doi/10.1093/milmed/usaf156/8123204
- “Humanitarian Aid Workers’ Perceptions of Stress Management Services” by Annette Hearns, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://scholarworks.waldenu.edu/dissertations/3248/
- Occupational burnout during war: The role of stress, disruptions in routine, sleep, work-family conflict, and organizational support as a moderator | PLOS One, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0316917
- فشارهای روانی در محیط کار و راهکارهای پیشگیری از ایجاد آن – جاب ویژن, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://jobvision.ir/blog/stress_at_work/
- افزایش تاب آوری در دوران جنگ | ۳+۲ راهکار عملی – کلینیک بهارنو, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.clinicbahareno.com/resilience-times-war/
- Coping in Conflict Zones: A Model Integrating Mindfulness, Yoga, and Support Groups – Taylor & Francis Online, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/15325024.2025.2499871
Training Resilient Soldiers—Looking for Solutions to Operational Stress – Canada.ca, زمان دسترسی: ژوئیهٔ ۴, ۲۰۲۵، https://www.canada.ca/content/dam/dnd-mdn/army/lineofsight/articleimages/2021/10/CAJ13.1-Trg-Resilient-Soldiers-ART-EN.pdf
