مروری بر رفتارهای اجتماعی مقابله با بیماریهای واگیر وبا و کرونا در ایران

مروری بر رفتارهای اجتماعی مقابله با بیماریهای واگیر وبا و کرونا در ایران
معصومه کمال الدینی؛ دکتری جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی بحران

یکی از موضوعات اجتماعی مهم و چالش برانگیز مطرح شده در این روزها این است که با وجود تغییرات صنعتی، فرهنگی و شیوه های درمانی، چرا همچنان شاهد بعضی الگوهای نادرست اجتماعی در رفتار ما ایرانیان در برابر بیماریهای واگیر هستیم؟

برای پاسخ به این سوال مروری بر رفتارهای اجتماعی مقابله با وبا مرگبارترین بیماری در سالهای (۱۳۱۳- ۱۲۶۴ ه.ق/۱۸۹۶-۱۸۴۸ م) داریم که بیشترین علت مرگ و میر در کتابهای و منابع علمی عقب ماندگی اقتصادی، فقدان امکانات بهداشتی و برنامه بهداشت عمومی ذکر شده است، که با خود کاهش جمعیت، قحطی، احتکار گندم، سوء تغذیه و کمبود اشتغال و مهاجرتهای بزرگ را به همراه داشته است.
با خبر شیوع وبا، دلایلی زمینه ای اجتماعی چون ضعف سیاسی کشور، بی اعتمادی مردم، سابقه قحطی، عدم اطلاع رسانی شفاف، نبود بهداشت و آموزش پیشگیری عمومی، خرافه گرایی، تقدیرگرایی.
عدم اعتماد به درمانهای پزشکان و عدم نظارت بر مرزهای ورودی ایران، باعث وحشت عمومی و فرار از مناطق آلوده و گسترش وبا به سایر شهرهای ایران و مرگ انسانهای بیشتری شد.، از سویی عدم نظارت دولت و کاهش کنترل و نظم اجتماعی و هراس عمومی مردم باعث احتکار دارو، مواد غذایی و در نتیجه سوتعذیه مردم و ضعیف شدن آنها در برابر وبا شد.
در مناطقی از ایران نیز مردم به دلیل ناشناخته بودن این بیماری، وبا را خشم خداوند و بلای طبیعی برای گناهکاران و تحت تأثیر نیروی ستاره سهیل می دانستند و با شلیک تفنگ و تولید صدای بلند قصد دور کردن آن را داشتند تا حدی که این خرافه ها در درمان وبا نیز مداخله داشت مثلا شایعاتی مبنی بر طبع گرم وبا، شستن مداوم بیمار در آب سرد، خوردن آبغوره فراوان و لرز درمانی که باعث مرگ و میر بیشتر بیماران شد، تا حدی که از سوی دولت، درمان های اطبای سنتی غیرقانونی اعلام شد.
از سوی دیگر به دلیل نبود رسانه های آموزشی با وجود ذکر بعضی مطالب مفید مبتنی بر پیشگیری در طب ایرانی مبنی بر رابطه وبا با آب آلوده و راکد، وجود مردار حیوانات، اجساد دفن نشده انسانی، اما مردم به جوشاندن آب و خودداری از شستشوی مردگان در رودخانه و خرید و فروش لباس مردگان اهمیتی نمی دادند.
از سویی دیگر با مطالعه در پیامدهای وبا در تاریخ ایران متوجه بی توجهی مقامات به شاخصهای آسیب پذیری اجتماعی و اقتصادی ابتلای به این بیماری می شویم که در نتیجه طبقات فقیر، گروههای با تغذیه نامناسب، زنها و کودکان بیشتر مبتلایان و کشته شدگان بودند.

با این مقدمه و مروری بر رفتارهای اجتماعی مردم در برابر ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰، با وجود پیشرفت طب جدید و آموزش پزشکی و بهداشت عمومی شاهد تکرار بعضی رفتارهای اجتماعی شیوع وبا در دوران ناصری در ایران معاصر هستیم، از جمله:

– عدم اطلاع رسانی به موقع و ضد و نقیض و در نتیجه سردرگمی مردم نسبت به این ویروس در هفته اول اعلام ورود آن به ایران و در نتیجه افزایش شایعات
– عدم نظارت بر عبور و مرور مردم در مرزهای شهری، استانی و کشوری
– گسترش و رواج اعتقادات عامیانه مردم بطور مثال اعتقاد به طبع سرد ویروس کرونا و تاثیر داروهای تغذیه و داروهای گیاهی با طبع گرم و در نتیجه امکان افزایش سهل انگاری نسبت به نشانه های بیماری و پیشگیری مناسب و افزایش قیمت داروهای گیاهی
– کاهش اعتماد اجتماعی و سیاسی مردم با توجه به نبود مدیریت اجتماع محور در بحرانهای طبیعی و انسانی اخیر
– تکرار الگوهای عرضه و تقاضای معکوس با هجوم مردم برای خرید ملزومات بهداشتی و مواد غذایی و عدم نظارت و مدیریت و در نتیجه احتکار و افزایش قیمت آنها
– عدم توجه مردم به هشدارهای بهداشتی و خروج از تهران و در نتیجه ابتلای شهرهای اطراف
– کاهش توجه به اقشار طبقات پایین و فقیر، کودکان کار، کارتون خواب ها، کارگران تفکیک زباله، فروشندگان موقت و فصلی و طبقات آسیب پذیر
با این وجود به نظر میرسد با انتخاب رویکرد مدیریت اجتماع محور بحران از سوی دولت و وزارت بهداشت و درمان  می توان با مداخلات مبتنی بر حمایت اجتماعی باعث کاهش تکرار الگوهای نادرست بیماریهای واگیردار  و افزایش اقدامات حمایتی و پیشگیری خواهیم بود، اقداماتی چون:

–  آموزش محله محور و ارایه راهکارهای پیشگیری به مردم توسط تسهیلگران اجتماعی و بهداشتی و موسسات مردم نهاد با رعایت نکات ایمنی و بهداشتی
–  تهیه سبدهای حمایتی پیشگیری بهداشتی، غذایی و درمانی برای افراد آسیب پذیر با تنوع جنسیتی، اقتصادی، معلولیت، بیماری، شغلی و یا استقرار مراکز توزیع ملزومات رایگان با نظارت رسمی
–  اجرای طرح آموزش و مداخله ای همیار سلامت اجتماعی- روانی در ادارات و مدارس و دانشگاهها
–  آموزش افزایش مشارکت اجتماعی با هدف کمک به طبقه اقتصادی فقیر و آسیب پذیر توسط رسانه های رسمی و مجازی
–  طراحی و تدوین کتب درسی ، برنامه های رادیویی و تلویزیونی با هدف تغییر سبک زندگی به سمت الگوهای فرهنگی مطلوب در برابر بیماریهای واگیر
–  اطلاع رسانی به موقع و متناسب از ستاد خبری بحران وزارت بهداشت ودرمان
–  اجرای طرح تسلی و عیادت برای بیماران دور از خانواده و یا بیماران تنها از طریق مددکاران اجتماعی و پرستاران آموزش دیده بیمارستان ها و مراکز درمانی

منابع
– علیجان، مهدی و بشیری عباس (۱۳۹۱) وبا در ایران عصر قاجار از دید سیاحان، تاریخ پزشکی ،دوره  ۴ , شماره  ۱۳؛ صص ۱۱-۳۸ . https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=213674
– زاهد فیاض، موسوی هدی (۱۳۹۱) تاثیر وبا بر اقتصاد ایران در عصر ناصری، مسکویه، دوره  ۷، شماره  ۲۳. صص ۵۹ -۸۳. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=247477
نصری رودسری سهیل، خدادوست محمود، بابامحمودی فرهنگ، نصیری ابراهیم (۱۳۹۷) تشخیص و درمان وبا از منظر حکمای طب ایرانی طب سنتی اسلام و ایران، دوره  ۹، شماره  ۱ . صص ۲۵-۳۶
https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=491196