توسعه محلی و مددکاری جامعه ای

مددکاری اجتماعی در ایران بیشتر نگاهها به سمت مددکاری فردی و کار بافرد معطوف شده است اما در مددکاری اجتماعی شاخه های مفید دیگری نیز هست که گاهی به دلیل اولویت های دیگر بخشهای مددکاری از توجه کافی برخوردار نیستند، مانند رویکرد توسعه محلی که در شاخه مددکاری جامعه ای قرار دارد، این مقاله به این موضوع می پردازد و توسعه محلی را به زبان ساده و مرتبط با حیطه مددکاری اجتماعی توضیح می دهد.

اسپچت و کورتنی (۱۹۹۴) توسعه محلی را فرایندی دانستند که طی آن مردم سازمان دادن زندگی اجتماعی خود و خانواده، محله، مدرسه و محل کار را یاد می گیرند، توسعه محلی شامل کمک کردن به افراد جهت رهایی از بندها و اسارت ها (جهل، نادانی، قدرت و …) است و از طرفی کمک می کند تا بینش، آگاهی، ظرفیت ها و استعدادهای درونی یک جامعه آشکار و مشخص شود و انسجام و اتحاد و همبستگی افزایش یابد و سیستم های یاری رسانی، راهنمایی و یادگیری اجتماعی در جامعه گسترش یابد (اقلیما ،۱۳۸۸).

محله در محاوره های فارسی، یک واحد اجتماعی و محل سکونت اقشاری است که به ویژه از نظر اجتماعی دارای وجوه مشترک هستند، در توسعه محلی مورد نظر این مقاله، محله یک واحد اجتماعی و محل اجتماع سهمی از جمعیت به منظور سکونت و زندگی است، اصطلاح (community) به مفهوم جماعت یا گروهی که دارای وجوه مشترک اند و (neighbourhood) به معنی همسایگی و مجاورت، همسایگان یک در و دیوار، اهل محل مطرح است.

محدوده ای را که ساکنان با ارتباط رودررو با یکدیگر زندگی می کنند و در ارزش ها و هدف های ویژه مشترک اند و در علاقه ها و خواسته ها هماهنگی دارند، بدیهی است که در تعریف محله، مهم ترین زمینه وجوه اشتراک اجتماعی و فرهنگی ساکنان آن است، اجتماع محلی به صورت خلاصه عبارت است از شبکه افرادی با ارتباط متقابل که معمولاً در محدوده ای مشخص تمرکز یافته اند. آنچه در اجتماع محلی یا محله شایان توجه است، ارزش ها و نگرش های ساکنان و پیوندها و الگوهای رفتاری آنان است که می تواند در موفقیت برنامه ها و دستیابی به اهداف جمعی و افزایش منافع عمومی موثر باشد. (رفیعیان،هودنسی،۱۳۸۴)

در این مُدل توسعه، مردم در محور و مرکز توسعه هستند، مددکاران اجتماعی در مددکاری جامعه ای با دو دو نوع جامعه در ارتباط هستند:

۱- جامعه علایق با محدوده جغرافیایی مشخص ۲- جامعه علایق بدون محدوده جغرافیایی مشخص

مددکاری جامعه ای مددکاران اجتماعی را در ارتباط با یک جامعه ی خاص مانند جامعه ی مذهبی، یک اقلیت نژادی یا بطور کلی یک اقدام دسته جمعی در ارتباط با افرادی قرار می دهد که عموماً دارای یک وجه مشترک می باشند.

کالشد (۱۹۴۵) معتقد است کار جامعه ای هدفش قادرسازی جمعی اعضا به منظور غلبه بر مشکلات، برانگیختن احساسات جمعی، توانمندسازی و ایجاد همبستگی در جامعه از طریق کار مستقیم با گروهها و سازمان های درون جامعه و یا تشویق آنان به تشکل می باشد، در توسعه محلی مددکار با این باور به کار جامعه ای می پردازد که دیگر نگاه فردی و پرداختن به نیازهای فردی انسان ها به تنهایی نمی تواند توانمندسازی، بهزیستی، و رضایت و آرامش را در جامعه برای آن ها به ارمغان آورد و در کنار این باید تغییرات مطلوب، توسعه جامعه، عدالت اجتماعی و همبستگی بین گروههای مختلف جامعه نیز باد دارای اهمیت باشد (اقلیما ،۱۳۸۸)

از دیدگاه فیلیپس و پیتمن (۲۰۰۹) رویکرد توسعه محلی بیش از هر چیزی ناظر بر پرورش توانایی های افراد است تا بتواند مسائل مهم اجتماع خود را به شکلی مستقل و کارا حل و فصل کند، توسعه محلی در زمان های بحران های اقتصادی، اجتماعی و طبیعی به کمک جوامع آمده است و خود نیز رشد کرده است چرا که در جوامع بحران زده به دلیل بهم ریختگی نظم اجتماعی و از دست دادن موقت انسجام جمعی نیاز به تاب آوری و توانمندسازی مردم منطقه بیشتر احتیاج می شود که مددکار اجتماعی توانمند به ابزار توسعه محلی می تواند به روند تاب آوری کمک زیادی کند.

برخی ارزشها و باورهای مهم را که در این رویکرد توسعه ای باید مددکاران به آن توجه کرده، یاد گرفته و آن را عملی نمایند.
می شود به این چند دسته تقسیم نمود:

1. در دیدگاه توسعه محلی، مردم حق مشارکت در تصمیمات تأثیرگذار بر زندگی شان را دارند.
2. مردم این حق را دارند که برای ایجاد محیطی که مطلوب آنهاست، تلاش کنند.
3. مردم حق دارند که آگاهانه تصمیم بگیرند و شرایطی را که از بیرون بر آنها تحمیل می شود را رد و یا تعدیل کنند.
4. دموکراسی مشارکتی، بهترین شیوه اداره کسب و کارهای محلی است.
5. به حداکثر رساندن ادغام افراد در یک اجتماع، پتانسیل موفقیت توسعه را افزایش می دهد.
6. برقراری گفتمان و کنش و واکنش در میان افراد اجتماع محلی، انگیزه تلاش در جهت منافع اجتماع شان را در آنها افزایش می دهد (فیلیپس، پیتمن،۲۰۰۹ به نقل از فولادی، ۱۳۹۵) .

اهمیت موضوع در این است که توسعه از دیدگاه مددکاری جامعه ای باید درون زا و خودجوش و مردمی باشد توسعه ای که از بیرون و بدون اهمیت و توجه به خواست مردم بومی و آرزوها و علایق و خواسته های آنان شکل بگیرد در تغییرات اجتماعی و اصلاح مشکلات اجتماعی تأثیری نخواهد داشت و تنها ظاهری توسعه مند به آن جامعه خواهد داد که بعد از مدتی آن ظاهر نیز تحت تأثیر لایه های درونی توسعه نیافته قرار می گیرد و آن هم از بین خواهد رفت.

توسعه محلی یک روش تقویت جامعه مدنی است که اقدامات اجتماعات محلی و دیدگاههای آنان را در توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاستهای زیست محیطی در الویت قرار میدهد و به دنبال توانمندسازی جوامع محلی است.

هدف این توسعه، تقویت ظرفیت افراد به عنوان شهروندان فعال، از طریق عضویت در گروههای اجتماعی سازمان ها و شبکه ها و از تقویت ظرفیت نهاد ها و ادارات بوسیله تعامل و گفت و گو با شهروندان در شکل دهی و تعیین تغییرات در جوامع  محلی است.

مددکار اجتماعی با رویکرد جامعه و توسعه جامعه ای یا محلی به مددجویان خود کمک می کند تا در شناخت خود و توانایی ها و پتانسیل درونی در سازماندهی به مشکلات و نیازهای خودشان تقویت شوند و از طرفی در ترویج عدالت اجتماعی و حمایت از زندگی دموکراتیک و به گوش رساندن صدای محرومان جامعه به  تعامل دولت با شهروندان کمک می کند (۴).

راهبرد اصلی این مدل توسعه که باید مددکاران اجتماعی به آن دقت کنند این است که مردم خودشان مسائل را باید به بهترین شکل حل نماید به عبارتی گروه ذینفع در این جا فعال است.

در واقع «توانمندسازی مورد اشاره دراین رویکرد اشاره به اقشار محروم و گروههای حاشیه ای دارد و مولفه هایی نظیر آموزش و عدالت، توزیع عادلانه درآمد و امکانات، زمینه این توزیع عادلانه زیر مجموعه آن قرار می گیرد» (فولادی، ۱۳۹۵).

مددکار اجتماعی در این رویکرد بیشتر نقش پاسخگوی اجتماعی را دارد تا ارائه دهنده مراقبت مستقیم به مددجویان، در واقع مددکار اجتماعی در روند توسعه محلی نقش تسهیلگر را دارد نه متخصص و بر این باور است که رویکرد از بالا به پایین در توسعه مردم یک محله تأثیر زیادی نخواهد گذاشت و باید از درون خود مردم بومی به کار تغییرات اجتماعی اقدام کند مددکار اجتماعی از طریق توانمندسازی، آموزش، تربیت مدیران اجتماع، در توسعه محلی تأثیر دارد و نقش آن حذف ناشدنی است و یک مددکار جامعه ای جسور و توانمند باید در توسعه اجتماعی ریسک پذیر باشد(۴)

مددکار می تواند با یک برنامه هدفمند در یادگیری و آموزش رویکرد توسعه محلی، به مددجویان کمک کند.

اگر هدف برنامه مددکاری را اینگونه در نظر بگیریم که “مردم می خواهند در جامعه سالم زندگی کنند” برنامه توسعه محور مددکاری باید به مردم آموزش دهد که آنها بتوانند در طول عمر خود در شناخت خود قادر باشند و از طرفی چشم اندازی مثبتی برای آینده خود در نظر بگیرند و تجربه احترام و رفتار برابر و منصفانه را داشته باشند.

هر اقدام اجتماعی مددکاری جامعه ای باید بر این اساس استوار باشد که به مردم محلی کمک کند تا برای جامعه خود ایجاد ثروت و کارآفرینی داشته باشند و از منافع برابر این ثروت بهره ببرند و محیط زیست خود را جذاب و زیبا کنند مردم جامعه باید در این برنامه قادر باشند که بتوانند خلاقانه تنوعات فرهنگی و قومیتی خود را بیان کنند و از سوی دیگر در تصمیم گیری های مشارکت داشته باشند و برای توسعه جامعه خود تمایل داشته باشند و به مردم فرصت یادگیری و توسعه مهارتهای خود را بدهد اقدامات اجتماعی مددکاری جامعه ای باید شامل کسانی باشد که از مزایای اقتصادی و اجتماعی در جامعه محروم شده اند و به سازمان ها نیز آموزش تعامل صحیح با شهروندان را بدهد تا هم سازمانها و دولت هم مردم محلی بتوانند در این تعامل صحیح نیازهای خود را برآورده نمایند.

نویسنده: معصومه کمال الدینی؛ مددکار اجتماعی و دانشجوی دکتری جامعه شناسی | از سری یادداشتها و مقالات ماه جهانی مددکاری اجتماعی سال ۲۰۱۷
پایگاه اطلاع رسانی مددکاران اجتماعی ایران