از نگاه محققان حوزه تاب آوری جوامع ، پایه و اساس اصلی پایداری یک جامعه در برابر بـحران هـا، فشارها و تحریم ها، در میزان تاب آوری اجتماعی آن جامعه نهفته است .
ارائه الگوی عوامل مؤثر بر ارتقاء تابآوری اجتماعی در شرایط تحریم‌های سیاسی و اقتصادی
پدیدآورنده (ها): ساعدی، قاسم؛ ادهمی، عبدالرضا؛ سعیدی، احمد
پژوهش‌های سیاسی و بین المللی » بهار ۱۴۰۱ – شماره ۵۰
چکیده :
پژوهش حاضر با هـدف شناسایی ابعاد و مؤلفه های ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم های سیاسی و اقتصادی و ارائه مـدل مناسب و در راستای ارتقاء وضـع مـوجود انجام شده است . روش پژوهش حاضر مطالعه کیفی بود که به شیوه داده بنیاد انجام شد. جامعه آماری شامل ١۵ نفر از افراد صاحبنظر در حوزه تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم های سیاسی و اقتصادی بودند که بـا روش نمونه گیری هدفمند و نظری انتخاب شدند. براساس یافته های پژوهش ، ابعاد و مؤلفه – های ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم های سیاسی و اقتصادی در ۶ طبقه شامل بعد پدیدٔە مرکزی (ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم هـای سـیاسی و اقتصادی )، لزوم توجه یکپارچه و سیستمی به همه ابعاد ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم های سیاسی و اقتصادی الزامی بوده و باعث توسعه متوازن ، هماهنگ ، یکپارچه و اثربخش تاب آوری اجتماعی در شرایط بحرانی در کشور است.
واژگـان کـلیدی:
تاب آوری ، تاب آوری اجتماعی ، تحریم سیاسی ، تحریم اقتصادی
مقدمه
در جهانی زندگی میکنیم که با مخاطرات و تنش های بسیاری مواجه هستیم و هر روز بر شدت این تنش ها افزوده میشود. این مسئله زمانی مهم مـیشود کـه امـروزه ما نمیتوانیم به سادگی نـسبت بـه وقـوع تغییرات ، عکس العمل نشان دهیم در وضعیتی که با مجموعه ای از فشار- های جدید و پیچیده ای مواجه هستیم که مدام درحال تغییر هستند. بـر هـمین مـبنا در سال های اخیر مباحث مربوط به مقاوم سـازی و تـاب آوری در کنار سایر نظریه ها و نظریات مطرح و در مبادی نظری و آکادمیک از جایگاه مهمی برخوردار گشته است . (پیغامی و همکاران ،١٣٩۴) نکته مهمتر آنـکه در سـال هـای اخیر به خصوص بعد از ایجاد بحران مالی ٢٠٠٨، مخاطرات و تغییرات ایجـاد شده در حوزه اقتصادی بر سایر حوزه ها مثل حوزه سیاسی، زیست محیطی و مخصوصا حوزه اجتماعی اثرگذار بوده اسـت . فـقر، تـورم افسارگسیخته ، بیکاریهای گسترده ، محرومیت های اقتصادی و افزایش سرسام آور هزینه های زنـدگی از جـمله پیامدهای بحران های مالی اخیر است که هر یک میتواند عاملی باشد که فرد را به سـمت بـحران هـای اجتماعی همچون روابط ناسالم ، بزهکاری و خشونت ، سوق بدهد. (گزارش بانک جهانی ،١ ٢٠١٠)
بـه کـارگیری تـحریم های اقتصادی و سیاسی به عنوان ابزار سیاست خارجی کشورها در سالیان اخیر به گونه ای گـسترش یافـته اسـت که محققان عرصه روابط بین الملل از «اپیدمی» و «جنون تحریم ها» صحبت میکنند. ایران ، کشوری اسـت کـه سخت ترین تحریم ها در طول تاریخ ، علیه آن اعمال و تشدید تحریم ها باعث آسـیب پذیری فـراوانی بـه خصوص در بخش اقتصادی و اجتماعی کشور و بالطبع ، مناطق و بخش های آن شده و در نهایت موجب تعطیل شـدن بـسیاری از بنگاه ها و رشد منفی در اقتصاد ایران شده است ؛ هرچند که این روند درس های تـاب آورانـه ای را بـرای همه سطوح جامعه به همراه دارد. (ایزدی، ١٣٨٧)
از نگاه محققان حوزه تاب آوری جوامع ، پایه و اساس اصلی پایداری یک جامعه در برابر بـحران هـا، فشارها و تحریم ها، در میزان تاب آوری اجتماعی آن جامعه نهفته است . به عبارتی دیگـر تـاب آور بـودن یک جامعه به لحاظ ابعاد و مؤلفه های اجتماعی است که میتواند آن جامعه را به سوی تـاب آوری در سـایر ابـعاد رهنمون ساخته و مسیر تحقق آن را هموار نماید. در همین زمینه تاب – آوری اجتماعی به عـنوان تـوانایی جوامع انسانی برای تحمل حوادث خارجی یا نابسامانیهای موجود در زیرساخت های آن نظیر تغییرات محیطی، یا دگرگونیهای شدید اجـتماعی، اقـتصادی، سیاسی و همچنین توانایی این جوامع برای بازیابی و بازتوانی از چنین نابسامانیهایی تعریف میشود. بـه عـبارت دیگر تاب آوری اجتماعی ظرفیت جامعه برای انـطباق بـا تـغییرات یا دگرگونیها و حفظ رفتار سازگارانه بوده و زیربنای تـاب آوری در ابـعاد فرهنگی، مدیریتی، محیطی و کالبدی، سیاسی و اقتصادی است . این تاب آوری در سیستم اجتماعی میتواند به وسـیله بـررسی متغیر- های مدیریتی، اجتماعی، فـرهنگی و اقـتصادی و در هر دو حـالت فـضایی و غـیرفضایی مورد بررسی
قرار گیرد. چهار عـامل حـیاتی در تاب آوری سیستم های اجتماعی- زیست محیطی اهمیت دارند: درس آموزی و یادگیری هـمراه بـا تغییر و یا عدم قطعیت ؛ افزایش تنوع کـه باعث افزایش قابلیت یادگـیری از سـوانح میشود؛ ترکیب انواع متفاوت دانـش بـا درس آموزی از تجارب ؛ ایجاد فرصت برای خودسازماندهی که از طریق تقویت مدیریت جامعه محور، ایجـاد قـابلیت های مدیریتی، تقویت حافظه سـازمانی و پرورش یادگـیری سـازمان ها و مدیریت مـشارکتی صـورت میگیرد.
ضرورت و اهمیت این پژوهـش
عـلل تاکید بر اهمیت تاب آوری، نه تنها به پیشرفت سایر جوامع در این باب ، بلکه بـه مـاهیت و ضرورت پرداختن به تاب آوری به سـبب وجـود مخاطراتی اسـت کـه کـشور با آنها روبرو اسـت . مخاطرات ناشی از نوسانات منابع حاصل از صادرات نفت و تحریم های بین المللی (به عنوان نمونه ای از مـخاطرات بـیرونی) بر اقتصاد و سیاست ایران هشدار دهنده آن اسـت کـه تـاب آوری در بـرابر اخـتلال – های خارجی بـسیار مـهم بوده و تحقق رشد شتابان و پایدار هدف گذاری شده در سند چشم انداز کشور در دنیای به شدت در حال تـلاطم و تـغییر، مـستلزم ارتقای سطح تاب آوری است . همچنین با انـدازه گـیری تـاب آوری مـیتوان ، عـوامل مـؤثر بر آن را نیز مشخص کرد.
تاب آوری، در بحران ها و تحریم ها نقش عمده ای ایفا میکند و شناخته شده ترین عاملی که با تاب آوری اجتماعی رابطه معکوس دارد آسیب پذیری اجتماعی است ، لذا در هـر سامانه اجتماعی برای مواجه شدن با تغییرات و تهدیدات بایستی تمهیداتی لحاظ گردد که بتواند به نحو بهینه مواجهه و مقابله کند. بنابراین ترکیب تاب آوری با روش های بالینی، آموزشی، مددکاری و مشاوره بـسترساز و حـامی رشد و بالندگی انسان خواهد بود و توسعه تاب آوری است که به پروتکل های درمانی، مداخلاتی و انواع روش های توانمندسازی اعتبار میبخشد. مشارکت های مدنی و حمایت – های اجتماعی نیز در همه حال بـر تـاب آوری فردی و اجتماعی تاثیرات عمیق میگذارند، چرا که باور افراد نسبت به خود در حمایت های اجتماعی پرورده میشود. حمایت های اجتماعی میتواند با تقویت جـریان رشـد و کاهش اثر تحریم ها، تـاثیر انـتخاب های نادرست ، اتفاقات تلخ و اثرات تحریم ها را کاهش دهد و از این طریق به توسعه تاب آوری اجتماعی کمک کند.(سام آرام و منصوری، ١٣٩۶) در ضرورت پرداختن به توسعه این مفهوم ، مـیتوان بـیان کرد که با تـوجه بـه شرایط تحریم های اقتصادی و سیاسی در ایران لزوم توجه به این مقوله خیلی بیشتر شده است . کشور ما نیز به لحاظ ارتباطاتی که با دنیای خارج دارد از اثرگذاری تنش ها و بحران های اخیر ایجاد شـده خـصوصا در حوزه اقتصادی، در دنیا مستثنی نیست . (کیال ،١٣٨٧) تحریم های بین المللی سالیان اخیر علیه کشور ما که در حوزه سیاسی و اقتصادی رخ داده است ، تأثیرات فراوانی را بر ابعاد مختلف زندگی مردم ایران گذاشته است . بـیکاری کـارگران به دلیل ورشـکستگی و تعطیلی بنگاه – های اقتصادی، مشکلات و موانع در تأمین دارو و نهاده های اولیه برای تولید کالاهای ضروری، نوسانات قیمتی شدید در بـازار کالا و خدمات و … مهمترین مشکلاتی بوده است که طی سال – های اخـیر بـر مـردم تحمیل شده و معیشت و زندگی اجتماعی آنان را تحت تأثیر خود قرار داده است . با وجود چنین شرایط ناشی از تـحریم هـای سیاسی و اقتصادی، مسلما برای برنامه ریزان اجتماعی کشور، توجه و عنایت ویژه به مقوله تاب آوری در امـر سـیاست گـذاری و برنامه ریزی در راستای مقاوم سازی اجتماعی کشور، امری مهم و ضروری خواهد بود.
مطالعه پیش رو مبتنی بر دانـش و تجربه های نظری و عملی پژوهشگر، سعی دارد مطالب ارزنده ای را در اختیار خوانندگان قرار دهد. بـا توجه به اهمیت مـوضوع و نـقش فوق العاده تاب آوری اجتماعی در مقابله با تحریم های سیاسی و اقتصادی، در این پژوهش الگویی برای عوامل مؤثر بر ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط بحران های سیاسی و اقتصادی، ارائه خواهد شد.
روش تحقیق
در روش نظریه داده بنیاد، مـحقق از فرضیه های از پیش شکل گرفته منع میشود. بنابراین ، با توجه به اینکه روش تحقیق در مرحله کیفی از نوع گراندد تئوری میباشد با کاوش بیشتر در داده های بدست آمده حین تحقیق ، فرضیه ها تکمیل میشوند. بـه عـبارتی ماهیت اکتشافی تحقیق که منجر به تدوین الگویی برای ارتقاء تاب آوری اجتماعی در شرایط تحریم های اقتصادی و سیاسی میشود، اقتضا میکند که فرضیه ای برای این پژوهش متصور نباشیم و در اصل پاسخ دادن بـه سـوالات تحقیق و تدوین و اعتباریابی الگو از اهمیت برخوردار باشد.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
در علوم مختلف تعاریف متفاوتی از تاب آوری ارائه شده است . واژه تاب آوری در فرهنگ لغات ، توانایی بازیابی یا بهبود سریع ، تغییر؛ شناوری و کـشسانی و هـمچنین خاصیت فنری و ارتجاعی ترجمه شده است که البته این واژه ها، رسایی و گویایی لازم را برای انتقال مفهوم این واژه ندارند. به همین دلیل ، ترجمه تاب آوری به عنوان معادل فارسی این واژه ، اصطلاح بهتر و مناسب تری اسـت . (رضـایی، ١٣٨٩) بـه عقیده اسکاپ ١(٢٠١٢) تاب آوری مفهومی اسـت دال بـر ظـرفیت جوامع و اقتصاد برای انطباق با شوک در زمان روبه رویی با بحران . ظرفیت مقاومت در برابر شوک و اختلالات با حداقل اختلال در عملکرد سیستم . (بـه نـقل از نـیکمردنمین و همکاران ،
١٣٩٣) تاب آوری، قابلیت بازگشت اقتصاد ملی یا منطقه ای در مـواجهه بـا یک شوک برونزا (خارجی) به حالت پیشین با همان نرخ رشدستانده ، اشتغال یا جمعیت میباشد. (بلنچارد و کتز،١٩٩٢٢؛ روز و لیو،٢٠٠۵٣؛ بریگویگلو ،٢٠٠٨ ؛ فیر، سـاکردوت و اسـترن ،۴ ٢٠٠٧)
پنـج مؤلفه تاب آوری؛ استحکام ، افزونگی، پرتدبیری، پاسخ دهندگی و خود بازیابی مـی باشد.
استحکام به توانایی جذب و تاب آورن در مقابل آشفتگیها و بحران ها اشاره دارد. افزونگی، داشتن ظرفیت اضافی و سیستم های پشـتیبانی اسـت کـه در صورت بروز آشفتگیها امکان حفظ کارکردهای محوری را میدهد. فرض مؤلفه افـزونگی این اسـت که در صورتی که زیرساخت ها و نهادهای حساس یک کشور طوری طراحی شوند که برای دستیابی به اهـداف و مـقاصد، بـرخوردار از طیفی از روش ها، سیاست ها، راهبردها و خدمات همپوشان باشند، احتمال فروپاشی کـشور در شـرایط تـنش یا از کار افتادن برخی زیر ساخت ها، کاهش مییابد. پرتدبیری به معنی توان سازگاری با بـحران ، انـعطاف در پاسـخ دهی و در صورت امکان ، تبدیل پیامدهای منفی به پیامد- های مثبت است . پیش فرض پر تـدبیری آنـست که چنانچه نهادها و سیستم حکمرانی به چالش کشیده شوند یا از کار بیفتند امکان سـازماندهی خـودجوش در درون سـیستم وجود دارد. پاسخ دهندگی یعنی، توانایی بسیج کردن سریع نیروها در برابر بحران ها. بازیابی، یعـنی تـوانایی کسب مجدد درجه ای از وضعیت نرمال پس از یک بحران یا حادثه ، از جمله ، توانایی سیستم برای تاب – آوری و انـطباق پذیری و نـیز تـکامل تدریجی برای تعامل با محیط جدید یا تغییر یافته . (مرکز پژوهش های مجلس ،١٣٩٣)
اصطلاح تاب آوری اجـتماعی اولین بـار توسط ادگر۵مطرح شد. (پرتوی و همکاران ، ١٣٩۵) تاب آوری اجتماعی به ظرفیت های جامعه و اجـتماعات شـهری بـرمیگردد.(حسینی المدنی ،١٣٩۵) مفهوم تاب آوری اجتماعی نیز در جوامع مختلف دارای پیچیدگیهای خاصی است ، همان گونه که تـاب آوری مـیتواند در سـطوح مختلف تحلیل و درک شود تاب آوری اجتماعی نیز دارای سطوح مختلفی است . (رضایی، ١٣٨٩) اگر تـوجه بـه جنبه های اجتماعی در تاب آوری بیشتر از توجه به زیرساخت های کالبدی و فیزیکی در مدیریت بحران اهمیت نداشته بـاشد دسـت کم همان اندازه حائز اهمیت است . (لوسینی ،١ ٢٠١۵) هدف اصلی تاب آوری اجتماعی ارتـقای ظـرفیت و مهارت افراد، گروه ها و سازمان ها در مـواجهه بـا بـحران ها میباشد. (اوبریست ٢و همکاران ، ٢٠١٠) تاب آوری اجتماعی تـوانایی گـروه ها یا مجامع در غلبه بر نقش ها، ناهمگونیها و نابسامانیهای بیرونی است که این امـر در نـتیجه تغییرات محیطی، اجتماعی و سیاسی ایجـاد مـیشود. همچنین گـاهی اوقـات بـیان شده است که معانی تاب آوری مـوضوعی گـنگ و سخت است تا بتوان آن را به صورت کاربردی و عملی انجام داد. (پرومبرگر٣و همکاران ، ٢٠١۴)
تـاب آوری اجـتماعی از سه بُعد تشکیل شده است: ایجـاد ظرفیت ، سازگاری ظرفیت هـا و قـابلیت تغییر ظرفیت ها، هر بـرنامه ای مـبتنی بر توانمندسازی با رویکرد ارتقای بهره وری منجر به ارائه خدمات بهینه و افزایش رضایت جـوامع مـبتلا به بحران میگردد. به هـمین دلیل افـزایش رواجـ تفکر تاب آوری اجـتماعی در دهـه های اخیر نشان دهـنده تـحول مهم در مدیریت بحران است که تمرکز و توجه زیادی را به سازمان اجتماعی و ظرفیت های سازگار هـدایت مـیکند. (کرتنی ،۴ ٢٠١۶) به منظور ترویج تاب آوری اجـتماعی شـاخص های دسـتیابی بـه دمـوکراسی، آموزش و پرورش ، روابط اجتماعی و درکـ اینکه تاب آوری توسط چه کسی و چگونه و در چه زمینه ای به وجود می – آید، بسیار مهم میباشد. (انـدرس ،۵ ٢٠١۵)
تـجربه تحریم ها حاکی از آن است که اسـتفاده از تـحریم هـا بـه عـنوان یک ابزار دیپلماتیک عـمدتا از اثـربخشی چندانی برخوردار نیست و به این جهت تحریم کنندگان میکوشند تحریم ها را به صورت همه جانبه و با مـشارکت تـمام کـشورها اعمال نمایند تا احتمال موفقیت خود را افـزایش دهـند چـرا کـه دریافـته انـد تحریم ها تنها در صورتی میتواند به نتیجه رسند که به صورت اجماعی، فراگیر و مداوم بکار رفته و از مشروعیت و اعتبار لازم برخوردار باشد. به هر حال به نظر مـیرسد اعمال تحریم های اقتصادی و تجاری همه جانبه بیش از آنکه در تغییر رفتار دولت ها مؤثر باشد به شهروندان عادی و اقشار آسیب پذیر جامعه نظیر بیماران و کودکان آسیب میرساند. (منظور و مصطفی پور، ١٣٩٢)
پیشینه پژوهش
بـا تـوجه به نتایج پژوهش آروین و زیاری (١٣٩٨) با عنوان «سنجش میزان آسیب پذیری اجتماعی و تاب آوری اجتماعی در برابر زلزله»؛ جامعه آسیب پذیر و گروه های آسیب پذیر با دارا بودن ویژگیهایی مانند مشارکت ، مسئولیت پذیری، آگاهی از شرایط خطر میتوانند خسارات را کـاهش دهـند. این عوامل در مقوله سرمایۀ اجتماعی و تاب آوری اجتماعی اقرار میگیرند. تاب – آوری اجتماعی نشان از ویژگیهایی دارد که افراد و گروه ها را در هنگام خطر و بعد از خطر مسنجم و هماهنگ مـیکنند تـا اثرات فاجعه را کاهش دهد و سـرعت بـازیابی و جامعه به حالت قبل از فاجعه را افزایش میدهد. همچنین پژوهش ملکی و همکاران (١٣٩٨) با عنوان
«اولویت سنجی عوامل مؤثر بر تاب آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی بـا تـأکید بر زلزله» نشان داد که از مـعیارهای مـؤثر در تاب آوری اجتماعی جهت تقابل با زلزله ، سرمایه اجتماعی در رتبه اول و در مراحل بعدی سرمایه انسانی، ویژگی جمعیتی، ویژگی فردی، کیفیت زندگی، امنیت اجتماعی و آمادگی روانی جامعه قرار دارد. همچنین نتایج پژوهش بسطامی نـیا و هـمکاران (١٣٩٧) تحت عنوان «تبیین و تحلیل تاب آوری اجتماعی برای مقابله با سوانح طبیعی» حاکی از آن بود که تاب آوری اجتماعی به جای یک وضعیت معین یا ویژگیهای یک نهاد و موجودیت اجتماعی به عنوان یک فرآیند پویا درک میشود که در زمـان هـا و مکان هـای مختلف ، استراتژیها و برنامه های مختلفی برای مقابله با فاجعه دارد. در تاب آوری اجتماعی افراد در زمان و مکان زیست محیطی، مـحیط اجتماعی و نهادی خاص خود مطالعه میشوند. به این ترتیب ، این یک مفهوم عقلانی اسـت تـا یک مـفهوم ذاتی. یادگیری اجتماعی، تصمیم گیری مشارکتی و فرآیند- های تحول جمعی به عنوان جنبه های اصلی و محوری تـاب آوری اجـتماعی شناخته می – شوند. تاب آوری اجتماعی نه تنها یک مفهوم پویا و رابطه ای است بلکه یک نوع درک عـمیق سـیاسی اسـت .
پایان قسمت اول مقاله
رسانه تاب آوری اجتماعی ایران
